Drie jaar geleden, in mei 2020, stonden we ondanks alle coronamaatregelen stil bij ’75 jaar Vrijheid’. Vrijheid leek in West-Europa een vanzelfsprekendheid. Sinds de oorlog in Oekraïne weten we beter. Onderdrukking, onvrijheid en oorlog beperken zich niet tot andere werelddelen: ze kunnen zich ook in Europa voordoen, op nog geen 2000 kilometer van huis.

‘Leven met oorlog, toen en nu’, is het thema van het regioprogramma Vrijheid in het Rijk van Nijmegen. Mensen vertellen hoe de Tweede Wereldoorlog bijna tachtig jaar later nog steeds hun leven beïnvloedt. Anderen, hoe hun leven recent volledig op z’n kop kwam te staan, omdat zij hun land moesten verlaten. Kinderen uit Oekraïne geven er op hun manier uiting aan in tekeningen.

Het aantal ooggetuigen van de Tweede Wereldoorlog neemt elk jaar af, maar om de geschiedenis kunnen we niet heen. Blijft de noodzaak bestaan om te herdenken en de vrijheid te vieren? Volgens Wiel Lenders, directeur van het Vrijheidsmuseum in Groesbeek, kunnen we niet anders. “Het is van het allergrootste belang, juist nu.” Heb je het over oorlog, dan roept dat bij veel mensen emoties en herinneringen op. De één denkt aan het eigen verleden of verhalen van familieleden over de Tweede Wereldoorlog. Een ander aan de vlucht als gezin uit Syrië. En weer iemand anders denkt aan haar verwoeste dorp in Oekraïne. En al die verhalen zijn belangrijk om te herdenken.




Vrijheid, democratie en rechtsstaat. Lenders noemt het de drieeenheid, de driehoekige diamant die we in Europa hebben gekregen na de Tweede Wereldoorlog. “Het klinkt misschien zo vanzelfsprekend, maar driekwart van de wereld bevolking ontbreekt het aan één van die drie. We hoeven daarvoor niet eens ver weg of ver terug te kijken. Oorlog en vrijheid zijn hoogst actuele thema’s die om aandacht blijven schreeuwen.” Dat maakt het volgens Lenders zo urgent om te blijven herdenken en onze vrijheid te vieren. “De Tweede Wereldoorlog blijft de grootste humanitaire catastrofe die ooit heeft plaatsgevonden, met 70 tot 80 miljoen doden: vermoord, gesneuveld of vermist. Het is een belangrijk moreel ijkpunt waarover je moet blijven vertellen.” Volgens Lenders zijn daar drie stappen voor nodig. Allereerst gaat het bij dit thema ‘Oorlog en Vrijheid’ om objectieve kennis, vervolgens om begrijpen van het waarom en tot slot om engagement en betrokkenheid bij de huidige tijd. Het Vrijheidsmuseum laat deze geschiedenis en actualiteit elke dag zien. Het verhaal van oorlog en vrijheid zonder grenzen.



Daarnaast is het belangrijk om de Tweede Wereldoorlog te verbinden aan de meer recente geschiedenis en actuele ontwikkelingen. Om niet alleen te kijken naar de Tweede Wereldoorlog, maar ook naar wat er sindsdien in de wereld gebeurt. Vanuit verschillende perspectieven worden de menselijke dilemma’s en onbekende verhalen van burgers en soldaten in beeld gebracht. En hoe staat het er nu, tachtig jaar later, voor? “We hebben hier in het museum reddingsvesten tentoongesteld van mensen die over zee naar Europa zijn gevlucht”, vertelt Lenders. “Er liggen schoolboekjes uit Afghanistan. We hebben een Oekraïense ambulance voor de deur staan. We staan niet met onze rug naar het verleden en niet met onze rug naar de toekomst. Zeker niet wanneer door Russische agressie de vrijheid, democratie en rechtsstaat in een land als Oekraïne worden vertrapt.”




Het museum werd ooit opgericht om te vertellen over de bevrijding van Nederland, zoals veel landen in Europa hun eigen nationale verhaal centraal stelden: het eigen lijden en de (geallieerde) heldenverhalen. “Door alleen de eigen verhalen te vertellen krijg je een beperkte blik op het verleden, maar ook op de toekomst. Je snapt de samenleving beter als je de geschiedenis van meerdere kanten en ook van over de grens bekijkt.” Als voorbeeld noemt Lenders een samenwerking met het Duitse bedrijf Krupp uit Duisburg. “Het bedrijf heeft heel slechte dingen gedaan tijdens de Tweede Wereldoorlog, zoals het produceren van oorlogsmaterieel voor naziDuitsland en het inzetten van massale dwangarbeid. Al meer dan tien jaar ontvangen we elk jaar gedurende een aantal trainingsweken een groep jonge staalarbeiders van dit bedrijf die we hier leren over de Tweede Wereldoorlog, maar ook over tolerantie en vrijheid. Het maakt elke keer weer veel indruk.” Het Vrijheidsmuseum wil mensen uitdagen om na te denken wat vrijheid voor hen betekent. Lenders: “Je leert hier over de Holocaust en over alle andere slachtoff ers die zijn omgekomen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Maar het is ook belangrijk om vragen te stellen aan iedereen, met welke achtergrond dan ook: waar zit jouw pijn? Wat heb jij meegemaakt? Wat betekent vrijheid voor jou? Er is ruimte voor die andere geschiedenissen en verhalen. En dan zal iemand ook begrijpen hoe belangrijk de driehoekige diamant van vrijheid, democratie en rechtsstaat is.”

Herdenken en vrijheid vieren van het allergrootste belang, juist nu

Bregje (37) en Rob Jaspers (68) willen het bombardement op Nijmegen blijven herdenken. Ze maakten een routeboekje en markeerden de brandgrens in het Nijmeegse centrum. “Oorlog doorkruist hoop en dromen.”

Eén minuut, langer duurde het niet. Het bombardement op Nijmegen, op carnavalsdinsdag 22 februari 1944 om 13.28 uur, vaagde een groot deel van het centrum weg. Bijna 800 doden en duizenden gewonden door bommen die uit Amerikaanse vliegtuigen vielen. Een mislukte missie van de geallieerden. Een grote tragedie voor de stad.

Voormalig Gelderlander-journalist Rob Jaspers raakte door zijn werk geïnteresseerd in het bombardement op zijn stad. “Het heeft bepaald hoe Nijmegen eruitziet. Maar er is lange tijd weinig over verteld, het bombardement werd weggestopt. Veel mensen in Nijmegen kennen deze geschiedenis niet of nauwelijks.”

Dat verbaasde Rob enorm en het maakte zijn fascinatie nog groter. Ook zijn dochter Bregje raakte geïnteresseerd in de Nijmeegse geschiedenis. “Ik ben grafi sch ontwerper en mocht in 2014 de expositie ‘Bommen op burgers’ vormgeven. Ik hoorde zoveel indrukwekkende verhalen over het bombardement, daar wilde ik wat mee doen.”

Rob en Bregje besloten samen een boekje te maken, met verhalen langs de brandgrens waar de bommen de stad verwoestten. Bregje kwam op het idee om herdenkingsplaatjes langs de brandgrens te plaatsen, met de namen van de slachtoff ers. Die zijn nu overal in de stad te zien.

Inmiddels organiseren zij ook vrijwillig jaarlijks een herdenking aan de vooravond van 22 februari. “Je wilt ook jonge mensen betrekken en de geschiedenis levend houden. Hoe doe je dat op een goede manier? Rob en ik hebben het daar veel over en soms botsen we”, vertelt Bregje. “We vragen vooral aandacht voor de hoop en de dromen die mensen hebben of hadden. De avond van 21 februari 1944 hadden mensen nog volop plannen voor hun toekomst. En de dag erna was alles anders.” Rob: “Het is een mooie manier om het bombardement te herdenken. Het zorgt ervoor dat je niet alleen stilstaat bij toen, maar ook bij het nu.”

De Nijmeegse geschiedenis levend houden

Maria Tadema (27) is coördinator van het Informatiecentrum WO2 Nijmegen. Zij schetst wat vrijheid voor haar betekent.

“Wij hebben de kans om keuzes te maken, om ons vrij te kunnen uitdrukken en om te kunnen gaan waar we willen. Vooral hier in Europa zijn wij eraan gewend om zomaar grenzen over te steken, zonder dat we hierin worden beperkt. Dat heeft impact op onze vakanties, in de dagelijkse boodschappen die we over de grens kunnen doen, de mensen met wie we omgaan. Velen om ons heen zijn – net zoals ik – niet hier opgegroeid, maar hebben op een gegeven moment in hun leven de vrijheid gehad om voor een leven in het Rijk van Nijmegen te kiezen. Deze vrijheid moet worden beschermd. Een manier om dit te doen is door ons er regelmatig aan te herinneren dat de vrijheid waarin wij leven een groot privilege is, waar fors en lang voor werd gevochten. Zowel tijdens, maar ook na de Tweede Wereldoorlog.”

Vrijheid is een groot privilege

Hij zag de film Saving Private Ryan en toen wist Siem van der Kolk het zeker: dit mag niet vergeten worden. Sinds kort is de 16jarige scholier uit Groesbeek lid van de jongeren organisatie van de Stichting Groesbeek Airborne Vrienden. Hij wil de herinnering aan de Tweede Wereldoorlog levend houden: “Er zijn toen erge dingen gebeurd. Mensen zijn voor onze vrijheid gestorven. Die moeten we blijven herdenken.” 

Siem wil dat doen op zijn eigen manier, om zijn leeftijdgenoten erbij te betrekken. Hij is actief op Facebook, Instagram en Tiktok met de Groesbeekse Airborne Vrienden Jongerenafdeling. 

Binnenkort gaat hij met kinderen een route lopen langs plekken in Groesbeek die met de oorlog te maken hebben. Die tocht wil hij live streamen via mobiel en laptop, zodat anderen mee kunnen kijken. Daar werkt hij nu hard aan. Zijn school, het Montessori College in Groesbeek, ondersteunt het initiatief van Siem. “Ik mag tijdens schooluren naar herdenkingen. Zij vinden het ook belangrijk.”

Blijven herdenken

De oorlog in Oekraïne maakt pijnlijk duidelijk dat leven in vrijheid helaas nog altijd niet vanzelfsprekend is. Er woedt een wrede oorlog met bommen, kapotgeschoten dorpen en steden en heel veel slachtoff ers. Nederland ving vorig jaar bijna 87.000 Oekraïense vluchtelingen op, onder wie scholieren Mariia Topolia (17) en Vlad Kuchmus (16). Zij wonen in Nijmegen en vertellen over de impact van de oorlog op hun leven en hun vrijheid.



Op 4 mei herdenken we de slachtoff ers van de Tweede Wereldoorlog, op 5 mei vieren we onze vrijheid. Veel mensen in Nederland staan dan ook stil bij de oorlog in Oekraïne. Want onze vrijheid is onlosmakelijk verbonden met de vrijheid van anderen. Iedereen hoopte dat zo’n oorlog in Europa nooit meer zou plaatsvinden, maar opnieuw worden dorpen en dromen verwoest.




Mariia komt uit Charkov. Ze vertelt hoe haar leven was voor de oorlog begon. “Ik was heel druk met school. Ik zat in mijn eindexamenjaar en moest veel leren. In de vrije tijd die overbleef, sprak ik graag met vriendinnen af. Het was mijn droom om te gaan studeren na mijn examen.” In februari 2022 werd er veel gesproken over Poetin en dat hij plannen had om Oekraïne binnen te vallen. Toch geloofden Mariia en haar vriendinnen niet dat het echt zo ver zou komen. Tot ze op 24 februari zelf de bommen hoorden vallen. Mariia woonde in Charkov, zo’n dertig kilometer van de grens met Rusland. “Die dag kregen we een appje dat we niet naar school konden komen, omdat het niet meer veilig was. Die dag veranderde alles.”




Ze hoopten dat de Russische aanval van korte duur zou zijn, maar dat bleek niet het geval. “Mijn ouders hebben al snel besloten dat we moesten vluchten. Mijn vader ging als soldaat naar het front. Mijn moeder en ik zijn eerst naar het dorp van mijn oma gegaan. Van daaruit vertrokken we richting Polen. Alle wegen stonden vol met verkeer, omdat zoveel mensen weg wilden. We zijn via allerlei kleine weggetjes gereden. Op een gegeven moment zagen we een groot gebouw dat in brand stond omdat er een luchtaanval was geweest. Dat was voor mij heel beangstigend. Ik was blij dat we weggingen.” Vlad (16) komt uit Poltava, een paar honderd kilometer van de grens met Rusland. Ook zijn ouders besloten te vluchten. “Ik was heel erg bang voor wat er zou gebeuren. De ene dag zit je nog op school en heb je het leuk met je vrienden. De andere dag zit je in een oorlog. We hadden bekenden in Nederland dus het was voor ons duidelijk dat we daar heen zouden gaan.”




Hun verhaal is illustratief voor het verhaal van honderdduizenden landgenoten. Mariia: “De meeste families van mijn vriendinnen zijn gevlucht. We leven nu verspreid over Duitsland, Polen, Engeland, Spanje of Nederland. Sommigen wonen nog in Charkov, waar zoveel is verwoest en waar alles anders is dan voor de oorlog begon.” Onlangs ging Mariia even terug naar Charkov om haar vader te zien. “Hij is nu soldaat en dat is enorm spannend. Het was heel fi jn om hem weer te zien. Ik heb ook rondgelopen door mijn oude buurt. Mijn school en veel andere gebouwen zijn zwaar beschadigd.” Sinds ze in Nederland zijn woont Mariia bij een gastgezin, Vlad woont op de boot voor Oekraïense vluchtelingen die aan de Waalkade ligt. Ze voelen zich welkom, onder meer op de school in Nijmegen waar ze Nederlands leren.




Vlad wil graag met zijn familie in Nederland blijven en hier zijn vervolgopleiding gaan doen. “Het liefst willen we een eigen huis zodat we ons leven hier op kunnen bouwen.” De onzekerheid is moeilijk. Ze zijn hier veilig, maar voelen zich desondanks niet vrij. “Ik zou willen dat er vrijheid was. Voor ons, voor alle mensen in Oekraïne. Dat we konden zeggen, denken en doen wat we maar willen. Ik maak me elke dag zorgen over familie en vrienden, over onze toekomst. Waar kunnen we straks een leven opbouwen? Ga ik hier studeren of toch in Oekraïne? Het is lastig omdat je niet weet hoe lang deze oorlog nog gaat duren.”

De ene dag naar school, de andere dag in een oorlog

De tekeningen van de Oekraïense kinderen gaan over de oorlog in hun land, de situatie waarin zij leven. Over de Russische dreiging, evacuatie, heimwee, het gemis van familie, het verlangen naar vrede en vrijheid.

Tekeningen van Oekraïense kinderen die nu als vluchteling in Nijmegen of omgeving wonen

Veel mensen vinden vrijheid belangrijk. En er zijn mensen die vrijheid voor iedereen zó belangrijk vinden dat ze er hun eigen vrijheid voor opgeven. Zoals Ozlem Yildirim (45) uit Turkije, die nu bij het Vrijheidsmuseum werkt.



Ozlem was pas 14 jaar toen ze een boek las over de atoombom op Hiroshima. “Dat boek heeft mijn leven veranderd. Ik moest ervan huilen, ik was zo geraakt door de ellende. Wat doen mensen elkaar toch aan door oorlog te voeren? Vrijheid en democratie zijn zo belangrijk, daar wilde ik me voor inzetten.”


Al op de middelbare school werd ze politiek actief. Hoewel Turkije tijdens de Tweede Wereldoorlog grotendeels neutraal was, verdiepte Ozlem zich in wat er in die jaren wereldwijd is gebeurd. Ze las boeken en keek films. “Het is niet voor te stellen hoeveel er is stukgemaakt en hoeveel mensen er zijn overleden. Door het fascisme.” Daarnaast zag ze ook de tekortkomingen in haar eigen land. “In die tijd had Turkije nog wel wat kenmerken van een democratie, maar vrijheid van meningsuiting was er bijvoorbeeld niet.” Dat besloot ze als journalist bij een socialistische krant aan de kaak te stellen, wat haar duur kwam te staan. Als jonge vrouw van net 18 jaar werd ze opgepakt en ernstig mishandeld door de politie. “Niet omdat ik crimineel was, drugs gebruikte of een bank had overvallen. Maar omdat ik vrijheid wil voor alle mensen.”


Twee jaar zat ze in de gevangenis. Het brak haar niet. Ze bleef politiek activist, antifascist en ze ging werken voor een mensenrechtenorganisatie. Het maakte dat ze jarenlang achterom moest kijken en regelmatig werd opgepakt. In 2004 werd de dochter van Ozlem en haar partner geboren. Ze noemden haar Azalea. “Dit was de eerste plant die weer begon te groeien, nadat alles was verwoest in Hiroshima. Heel symbolisch dus, het staat voor kracht en vrijheid.” Ozlem werd lid van de Solidarity Network Association en deed vrijwilligerswerk voor haar vrienden die gehandicapt waren geraakt in hun strijd voor vrijheid. Zo zorgde ze onder meer voor eten en onderdak. Later werd ze directeur van die vereniging. Ze werd echter niet met rust gelaten, het regime werd steeds harder voor mensen die kritisch zijn. In 2019 besloot ze te vluchten, naar Nederland. “Ik moest vluchten, omdat mijn land wordt geregeerd door een dictator. Ik heb in Turkije gestudeerd, gewerkt en belasting betaald. Ik had mooi werk. Maar ik had geen vrijheid.” Na een verblijf in meerdere azc’s kreeg ze een verblijfsvergunning. Sinds kort woont Ozlem in Millingen aan de Rijn. Haar dochter is nog niet zo lang geleden ook naar Nederland gekomen. Ze is daar heel blij mee. “Hier voel ik me wel vrij. Ik kan zeggen wat ik denk of wat ik voel en ik hoef niet langer achterom te kijken.”



>> Ozlem kreeg een baan aangeboden als vrijwilliger bij het Vrijheidsmuseum. “Ik wist eerst niet wat voor soort museum het was. Maar toen ik hier voor het eerst binnenkwam wist ik: dit past precies bij mij. Het Vrijheidsmuseum heeft een zeer belangrijke missie. Het is zo belangrijk dat we de Tweede Wereldoorlog en het belang van vrijheid en democratie niet vergeten. Daar sta ik ook voor. Het voelt alsof ik bij mijn familie ben.”

“Ik zat gevangen omdat ik voor vrijheid strijd”

Eva Weyl kwam in januari 1942 als 6-jarig Duits/Joods meisje met haar ouders in het doorgangskamp Westerbork. Zij overleefden de Tweede Wereldoorlog. Op Nederlandse en Duitse scholen vertelt ze nu nog het verhaal over de Holocaust. Op 9 mei wordt ze in Nijmegen onderscheiden als Grenzland-Europäer 2023 tijdens de Dag van Europa, georganiseerd door de PvdA en de SPD.



Wat is de belangrijkste les uit het verleden?


“Tegen de scholieren zeg ik, dat we het verleden moeten kennen om aan een betere toekomst te kunnen werken. Zij kunnen vaak nauwelijks begrijpen, waarom er nadruk gelegd wordt op de Tweede Wereldoorlog, want zij vinden elke oorlog eenzelfde graad van verderf hebben. Dan leg ik uit dat er nog nooit op deze manier de uitmoording van een heel volk is voorbereid: twee jaar gepland, proeven genomen in gesloten vrachtwagens met uitlaatgassen, totdat men wist hoe men grote aantallen mensen tegelijk in gaskamers kon vermoorden. De moord werd geïndustrialiseerd met moordfabrieken. Dat is nog nooit eerder in de geschiedenis gebeurd en dat mag nooit meer gebeuren.”



Welke boodschap heeft u voor de schooljeugd?


“Besef hoe kostbaar VRIJHEID is! Je beseft pas wat voor een kostbaar bezit het is, wanneer het je afgenomen wordt, Ik heb dat ervaren. Vrijheid van meningsuiting is niet vanzelfsprekend. Hitler had iedereen de mond gesnoerd, ook zijn aanhang. Er bestond geen democratie meer. Maak je sterk voor verdraagzaamheid. Vecht tegen elke vorm van racisme, discriminatie, intolerantie. Laat je gevoel spreken bij het volgen van discutabele opdrachten.”



Hoe kijkt u aan tegen de oorlog in Oekraïne?


“Het is een nachtmerrie voor mij persoonlijk. Ik ben verbijsterd, dat dit kon gebeuren. Verbijsterd ook weer, hoe de wereld toekijkt, net als in 1939 toen Hitler Polen bezette. Ik heb heel erg met de Oekraïners te doen. Zij kunnen mijns inziens nooit standhouden tegen Rusland. Ik voel me machteloos en ben bang, heel bang dat dit gaat escaleren.”



Hoe kijkt u naar de discussie over de opvang van vluchtelingen?


“Ik ben niet verbaasd over de houding van Nederland, die niet afwijkt van die van bijna alle westerse landen. Ik keur die ten zeerste af. Wij zijn een rijk land, wij hebben volgens de Geneefse Conventie ook de verplichting vluchtelingen een zeker onderkomen te bieden. Ik vind het zo jammer dat de EU geen centrale uitvoerende stem heeft. Ik ondersteun de EU- gedachte zeer, maar ik besef, dat het zeer moeilijk is om alle landen op één lijn te krijgen.”


Voor meer informatie over Eva Weyl: 

www.verhalenoverdeoorlog.nl/nl/interviews/eva-weyl

‘Besef hoe kostbaar vrijheid is!’

Welke Joodse gezinnen zijn er in jouw buurt opgepakt tijdens de Tweede Wereldoorlog? Kinderen uit groep 8 van basisschool NSV2 in de Hazenkamp kregen onlangs een bijzondere geschiedenisles.



Voor de Leeuwstraat 39 staat docent Martijn Vermeulen stil. Een grote groep kinderen verzamelt zich om hem heen. Vermeulen begint met vertellen. “Hier woonden Esther en Sander Frank en hun kinderen Jaap en Hanna. In de nacht van 17 op 18 november 1942 stond er politie aan de deur. Moeder Esther was niet thuis, vader Sander en de kinderen moesten mee naar het station in Nijmegen. Daar werden ze de volgende ochtend op transport gezet naar Westerbork.”

Stolpersteine
Vader en kinderen schreven nog een geruststellend briefje aan moeder. Ze zeiden dat ze zich kalm voelden en dat het vast allemaal goed zou komen. “Niet veel later werd ook moeder opgepakt en naar Westerbork gestuurd. Helaas overleefde het gezin de ontberingen in Polen niet.” In april worden hier vier Stolpersteine, kleine herdenkingssteentjes, geplaatst om de familie Frank te herdenken. Vermeulen: “En dit is slechts één gezin. In totaal werden er meer dan 400 Joodse Nijmegenaren vermoord.” Normaal gesproken staat Vermeulen als geschiedenisleraar in het voortgezet onderwijs voor de klas. Maar met regelmaat vertelt hij over de Jodenvervolging in Nijmegen op basisscholen, als vrijwilliger bij de stichting Stolpersteine Nijmegen. Vermeulen vertelt hoe Hitler aan de macht kwam, hoe de Joden steeds meer gepest en buitengesloten werden. En uiteindelijk massaal werden opgepakt. De grote geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog maakt hij concreet aan de hand van verhalen die in de eigen wijk hebben plaatsgevonden. De kinderen luisteren ademloos toe en stellen af en toe een rake vraag. “Waarom gaf Hitler Joden de schuld van de problemen in Duitsland? Ze hadden toch niks misdaan?”

‘Mijn eigen oorlog’
De kinderen gaan ook zelf aan de slag met de geschiedenis. Zo ontcijferen ze briefjes die geschreven zijn door de zusjes Joke en Kitty de Wijze. Deze twee Nijmeegse meisjes werden ook opgepakt bij de razzia in de nacht van 17 op18 november. Ze moesten zonder hun ouders op transport van Westerbork naar Auschwitz. Onderweg gooiden ze verschillende kaarten uit de trein, geadresseerd en wel, en met een postzegel. De meisjes zijn nog geen maand later omgekomen in Auschwitz. De kinderen uit groep 8 vinden het erg indrukwekkend om te lezen en de verhalen te horen. Ze wisten al best veel over de Tweede Wereldoorlog, maar deze verhalen zijn toch echt nieuw voor ze. Mohammad (13) vond het interessant. “Ik kom hier niet vandaan. Toen ik acht jaar was zijn we uit Syrië gevlucht”, vertelt hij. “Ik heb mijn eigen oorlog meegemaakt.” Om die reden vindt hij het best lastig om de verhalen over de Tweede Wereldoorlog te horen. “Het is anders, maar er is ook veel hetzelfde. Ik probeer het niet te veel binnen te laten komen.” Anna (11) en Merle (11) vonden de les erg indrukwekkend. “Ik kan me niet voorstellen, dat je uit je bed wordt gehaald midden in de nacht. Mijn moeder doet dat als we op vakantie gaan of als we vuurwerk mogen kijken. Maar dat is leuk. En dit was gewoon heel, heel erg.”


Foto: Martijn Vermeulen met een groep scholieren in de Leeuwstraat.

Kinderen krijgen les over Joodse families in hun buurt

Je bent 76, van na de Tweede Wereldoorlog. En toch is die al je leven lang aanwezig, ergens in je onderbewustzijn. De schaamte, vanwege het oorlogsverleden van je opa. Het verhaal van Hennie Derks.



De eerste keer dat Hennie voelt dat er ‘íets geks’ aan de hand is, herinnert hij zich nog goed. “Ik was nog een jochie, met mijn moeder in de noodwinkel van de Hema aan het Keizer Karelplein. Plots werd ik door haar de winkel uit gesleurd. Ze werd nagewezen, er werd over haar geroddeld.”

In een volgende herinnering bezoekt hij zijn opa, Anton Wiebe, in de gevangenis. “Hij zat daar in een blauwe overal aan een tafel met een kleedje. In de hoek een bewaker. Als mijn moeder opa onder de tafel een slok jenever aanreikte, deed die bewaker of hij het niet zag. Opa maakte in de gevangenis speelgoed voor ons: een poppenwiegje, kinderwagen of een houten molen. Mijn z ussen en ik waren er blij mee.”

Wat ook vreemd is: oma heeft geen eigen huis. Ze verblijft zes weken bij het gezin van Hennie, dan zes weken bij een tante, daarop zes weken bij een andere tante en dan weer bij hen. En dat jarenlang. Op een gegeven moment wordt duidelijk dat zijn opa vreselijke dingen heeft gedaan tijdens de Tweede Wereldoorlog. Als politieagent in Nijmegen was hij betrokken bij honderden arrestaties van Joden en verzetsmensen. Na de oorlog werd Wiebe schuldig bevonden aan de dood van zeker twintig mensen en veroordeeld tot twintig jaar gevangenisstraf.
De moeder van Hennie houdt van haar vader (zijn opa), maar vertelt ook onthutsende verhalen. Hennie: “Oma was de fascist in de familie. Zij was de kwade genius. Opa zat volledig bij haar onder de knoet. Als hij thuiskwam van zijn dienst, moest hij eerst alles in het huishouden doen en koken. Als hij iets fout gedaan had, kreeg hij slaag met de mattenklopper. ”
Na de oorlog kreeg ook de oma van Hennie gevangenisstraf, twee jaar, wegens collaboratie.
Na incidenten zoals bij de Hema, schuwt de moeder van Hennie de buitenwereld, voelt zich alleen veilig in kleine kring. Ze is wantrouwig, kan nooit ontspannen zijn. Ze worstelt duidelijk met een dubbele loyaliteit: ze heeft haar vader lief, maar veracht zijn daden. Later, bij Hennie op bezoek, gaat ze gesprekken over haar ouders en de oorlog uit de weg.
“Die geschiedenis, die schaamte, drukt altijd op onze familie. Eerst op mijn moeder en haar zussen, nu op ons, op mij. Ik heb heel lang aan niemand verteld over mijn opa. Mijn ene zus omzeilt nog steeds gesprekken over de Jodenvervolging. Je voelt je onbewust schuldig.”
Hennie wil na de oorlog naar de politieacademie. Zijn grote wens: boeven vangen. Hij wordt echter afgewezen: ‘ongeschikt voor de politiedienst’. Of dat iets te maken heeft met zijn antecedenten, de rol van zijn opa? “Ik weet het niet, maar mijn moeder dacht van wel.”
Als Hennie daarna kiest voor de studie politicologie, wordt hem dat door zijn moeder sterk afgeraden: “Politiek, blijf er verre van. Daar komt alleen maar ellende van!” Ze is niettemin maar wat trots als haar zoon zijn bul haalt.
Hennie werkt decennialang als communicatieadviseur, voor bedrijven, maar ook voor overheidsdiensten. Naar eigen zeggen heeft hij, op die ene keer bij de politieacademie na, geen hinder van zijn afkomst, hij is nooit aangesproken op de rol van zijn opa. “Ik heb natuurlijk ook een andere achternaam, dat heb ik altijd gezien als een beschermlaag.”
Wel wordt hij eens gevraagd voor een bestuursfunctie bij een organisatie die zich bezighoudt met de herdenking van de Tweede Wereldoorlog. Maar hij wordt afgewezen, nadat hij verteld heeft over zijn opa. “Ik was geschokt dat juist een partij die zich bezighoudt met herdenken, verzoening, bevrijding, zo’n standpunt innam.”

Zijn opa heeft nooit meer over de oorlog gesproken. “Met geen woord! Ik vind dat wel jammer, had graag meer willen weten over het hoe en waarom.”

Na diens overlijden duikt Hennie met zijn zussen in het dossier van zijn grootvader bij het Nationaal Archief. Voor het eerst kan hij er dan wat meer afstand van nemen. “Het kleeft toch aan je.” Sindsdien houdt hij zich steeds vaker voor: “Jij hebt nergens schuld aan, je was niet eens geboren, je hoeft je nergens voor te schamen.”

Hoe herinnert Hennie zich zijn opa? “Als een grote, vriendelijke reus, een lobbes, die voor ons mooie dingen maakte, zoals die houten molen.” Na een korte stilte: “Gek, hè, terwijl hij toch zulke vreselijke dingen gedaan heeft. Daar is geen enkele rechtvaardiging voor. Het voelt zo tegenstrijdig!” Eerst wil hij geen interview, maar besluit toch mee te werken. “Ik wil de terughoudendheid afzweren, niet langer deze geschiedenis verzwijgen. Loskomen van de schaamte.”


Eerst wil hij geen interview, maar besluit toch mee te werken. “Ik wil de terughoudendheid afzweren, niet langer deze geschiedenis verzwijgen. Loskomen van de schaamte.”

Loskomen van de schaamte

“Wellicht de meest weerzinwekkende figuur, die tijdens de Duitse bezettingstijd in Nijmegen rondgeloopen heeft.” Zo omschrijft het Nijmeegs Dagblad politieman Anton Wiebe, bij diens rechtszaak vanwege oorlogsmisdaden.

Anton (Antonius Hendrikus) Wiebe wordt in 1897 in Balgoij geboren en trouwt in 1917 met Aleida Heijmen, met wie hij drie dochters krijgt. In 1919 treedt hij in dienst bij de Nijmeegse politie. Aanvankelijk is hij een straatagent, die anderen graag helpt, ook financieel. Daardoor komt hij zelf regelmatig in de problemen, tot woede van zijn vrouw. Zijn grootouders zijn van Duitse komaf. Wiebe en zijn vrouw geloven in de beloften van de nazi’s over betere arbeidsvoorwaarden en levensomstandigheden. In 1940 wordt hij lid van de NSB, een jaar later van het Rechtsfront, de NSBorganisatie voor medewerkers van politie, Justitie en advocaten.

Wiebe is een gezagsgetrouw man, die bij de Nijmeegse politie toetreedt tot de ‘Politieke Dienst’. Die houdt zich uitsluitend bezig met de opsporing van Joden en verzetsmensen. Hij is bij honderden arrestaties betrokken, steelt spullen van afgevoerde Joden, doet aan zwarte handel en is zwaar aan de drank. De offi cier van Justitie omschrijft Wiebe tijdens diens rechtszaak in november 1950 als “een boom van een kerel”, met een klein hartje, die volledig onder invloed stond van zijn vrouw, “die hem tot vele kwade dingen heeft aangezet en zijn gehele doen en laten bepaalde.” De offi cier constateert dat Wiebe na de oorlog “volledig tot inkeer is gekomen”. De verdachte legt honderden verklaringen af, waarbij hij zichzelf niet spaart. Ook werkt hij mee aan het opgraven van ‘talloze lijken’ van zijn slachtoff ers. Anton Wiebe wordt in 1950 veroordeeld tot levenslange gevangenisstraf. De Bijzondere Raad van Cassatie maakt daar in april 1951 twintig jaar gevangenisstraf van met aftrek van voorarrest.

Bron: Frank Eliëns, Voor Joden verboden, Amsterdam 2021

‘Een weerzinwekkende figuur’

De stichting Faces to Graves geeft elke soldaat die begraven ligt op de Canadese begraafplaats in Groesbeek letterlijk en figuurlijk een gezicht. Het verhaal van ieder van hen wordt door vrijwilligers uitgezocht en opgeschreven. De Canadese families voelen zich erg betrokken.



Stapels met brieven, foto’s en persoonlijke anekdotes heeft Alice van Bekkum uit Milsbeek de afgelopen jaren mogen ontvangen. Ze bladert door de mappen, vol emotionele verhalen en herinneringen aan de jonge mannen uit Canada die hier naartoe kwamen om voor ons te vechten. “Het zijn aangrijpende geschiedenissen, niet voor te stellen soms. De jongste soldaat die hier ligt is zestien jaar”, zucht Alice. “Zestien! Hij heeft vast over zijn leeftijd gelogen toen hij hierheen kwam.”



Alice komt uit westNederland, maar woont al meer dan dertig jaar in Milsbeek. “Hier kun je niet om de oorlog heen, je ziet overal herdenkingstekens. Wij zijn zeer geïnteresseerd in de geschiedenis, daarom besloten we eerder al gastgezin te worden voor veteranen, die hierheen kwamen tijdens de herdenkingen.” Zo kwam ze in contact met een aantal Canadese veteranen. “Daarnaast vond ik op de begraafplaats waar mijn ouders liggen, in Gorinchem, het graf van één Canadese soldaat. Hoe kwam hij daar terecht? Het intrigeerde mij en ik besloot het uit te zoeken. Hij was bij Driel overleden en door de rivier tientallen kilometers meegenomen. Hij bleek uit dezelfde plaats te komen als een van de veteranen die bij ons was geweest.” “It had to be”, zoals de Canadezen graag zeggen. Het wekte haar interesse in de geschiedenis nog meer en ze besloot met een aantal anderen in 2015 de stichting Faces to Graves op te richten. Hun missie: elke soldaat die op de Canadese begraafplaats ligt letterlijk en fi guurlijk een gezicht geven, door het noteren van hun verhaal. “Voor mijn gevoel was het tien voor twaalf. We wilden de verhalen zo compleet en persoonlijk mogelijk maken, maar daarvoor zijn we ook afhankelijk van nabestaanden die de verhalen nog kennen.” De stichting kon gebruikmaken van de militaire archieven en de sneeuwbal begon te rollen. Er kwamen steeds meer Canadese familieleden in beeld die wilden vertellen over hun overleden vader, broer of oom. Meerdere vrijwilligers en een aantal schoolklassen schrijven de verhalen. “De puzzel compleet maken en met respect opschrijven, is heel mooi om te doen.”



Er komen regelmatig familieleden vanuit Canada naar de begraafplaats. Alice: “Zij waarderen ons werk. De betrokkenheid blijft groot. Het is erg emotioneel om de familie bij een graf te zien staan na al die jaren.” In het kader van 75 jaar vrijheid had Faces to Graves een fotoproject voorbereid. Dat kon toen niet doorgaan vanwege de coronacrisis. Sindsdien zijn er veel meer militairen in beeld gebracht, er zijn al meer dan 700 levensverhalen geschreven. In totaal liggen er 2619 soldaten op de begraafplaats in Groesbeek. “Als je het levensverhaal van iemand hoort, dan komt zo’n geschiedenis nog meer binnen. En dat is belangrijk, want we mogen hen niet vergeten.”



Foto: Alice van Bekkum met portret van een gevallene op de Canadese oorlogsbegraafplaats in Groesbeek.

Bij elke gesneuvelde soldaat hoort een verhaal

Fritz Tauber (1906-2004) is een Joodse emigrant, die in 1938 vanuit Oostenrijk naar Nederland vlucht vanwege het opkomende nazisme. Hij vindt werk als technisch tekenaar bij Smit Transformatoren in Nijmegen. Bij de razzia in de nacht van 17 op 18 november 1942 worden hij en zijn vrouw Helene opgepakt en naar Westerbork gedeporteerd. De directeur van Smit dringt bij de Duitsers aan op zijn vrijlating: “Zonder Fritz kunnen we geen transformatoren maken.” Met succes, op 21 november worden Fritz en zijn vrouw vrijgelaten. Enige tijd later duiken ze onder in Friesland. Daar schrijft Tauber het boekje ‘Rondom Westerbork’ over de Jodenvervolging, de novemberrazzia in Nijmegen en Westerbork. In Friesland maken de Taubers de bevrijding mee.

Fritz Tauber, getuigenis van de nacht van 17/18 november 1942

Fritz Tauber is één van de weinige overlevenden van de razzia in de nacht van 17 op 18 november 1942 in Nijmegen. Hij legt zijn ervaringen van die nacht vast in een boekje. Op deze pagina enige citaten. “Geruchten deden al lang de ronde dat de provinciesteden jodenvrij gemaakt zouden worden, maar in ons onverwoestbaar optimisme schoven wij de gedachte aan dat feit altijd weer naar de achtergrond.”

“Nijmegen, 18 november 1942, een stille najaarsnacht, kil en donker. Iedereen is blij thuis te zijn in een verwarmde gezellige kamer, gemakkelijk zittend een goed boek te lezen of met goede vrienden een geanimeerd gesprek te voeren. Het laatste was ook met ons het geval, niets vermoedend wat enkele uren later met ons gebeuren zou. Het was een avond, die zo een bekoorlijke afsluiting van een arbeidsrijke dag vormde. Opgewekt lieten wij onze gasten uit. Wij waren juist van plan ons ter ruste te begeven, toen plotseling de bel alarmerend en onheilspellend ging. Overstuur kwam een gast terug, een goede vriendin van mijn vrouw, opgewonden vertellend dat zij op straat zwaarbepakte joden onder politiegeleide gezien had en dat zij te weten gekomen was, dat alle joden die niet in het bezit zijn van een zogenaamde ‘Sperrstempel’ deze nacht opgehaald zouden worden.”

“Wij hadden nog de moed (…) naar bed te gaan. Maar niet voor lange tijd: om kwart over twaalf ging weer de bel. De voordeur werd door de hospita open gedaan en na enige woorden beneden gewisseld te hebben, die voor ons onverstaanbaar waren, hoorden wij zware stappen de trap opkomen. Ik herinner mij met verschrikkelijke duidelijkheid, hoe de voetstappen steeds dichter bij onze slaapkamer kwamen en hoe ik door onder de dekens te kruipen, de adem inhoudend, probeerde het gevreesde ogenblik te vertragen, uit te stellen. Mijn hart klopte in mijn keel, toen zonder meer de slaapkamerdeur geopend werd en het licht aangedraaid werd. Met een ruw “Opstaan en meekomen” werden wij begroet.”

Persoonsbewijs van Fritz Tauber.
Foto: Collectie Herinneringscentrum kamp Westerbork

Tauber en zijn vrouw worden overgebracht naar de Gemeentelijke HBS aan de Kronenburgersingel, die als verzamelplaats dient.

“Omstreeks vier uur ’s morgens waren alle slachtoffers verzameld, bijna 200 jonge en oude, arme en rijke, nederige en geziene, bekwame en onbekwame mensen, alle zonder onderscheid in diepe ellende en vertwijfeling.”

’s Morgens rond een uur of zes wordt de groep afgevoerd naar het station in Nijmegen.

“Wij werden in drie personenwagons opgesloten. Elke deur werd door een agent bewaakt. Uitgeput lieten wij ons op de banken vallen, niet wetend wat het doel van onze reis was. Westerbork, Vught, Duitsland of Polen?, niemand wist waarheen. Onopgemerkt was de morgenschemering in een lichte novemberdag overgegaan. Het leven op het station nam zijn gewone gang, mensen kwamen en gingen, treinen arriveerden en vertrokken. Niet één plaats geeft meer de illusie van vrijheid dan een station: naar alle richtingen kruipen de spoorstaven, breiden zich uit, vertakken zich, sluiten weer aan elkaar, een spinnenweb geweven van staal, dat de hele wereld over trekt. Op al deze staven rijden de treinen de verte in, de vrijheid tegemoet. Wij stonden op een dood spoor en ook ons leven. “

“Afgeleid door de gesprekken vloog de tijd voorbij en tegen tien uur werden wij van het zijspoor op een hoofdspoor verplaatst. Het doel van onze reis wisten wij nog niet. Ik had een zitplaats bij het raam, zodat ik op het perron kon kijken. De ramen moesten gesloten blijven en aan weerszijden van de wagons patrouilleerde politie, in elke wagon was minstens nog een agent aanwezig, de deuren waren op slot. Op het perron stonden de mensen nieuwsgierig of onverschillig, beschaamd of verheugd te kijken. Een jonge man liep opgewonden langs de wagons op en neer, totdat hij zijn meisje gevonden had, een jong leuk en opgewekt ding die met haar moeder ook opgepakt was. Zij konden ten gevolge van de Jodenwetten niet trouwen. Voor onze ogen speelde zich een ontroerend liefdesdrama af. Zij stond binnen bij het gesloten raam en hij buiten op het perron. Vele zoete woorden, beloften van trouw, goede wensen voor de toekomst werden, in de korte tijd die wij nog op het perron stonden, uitgewisseld. Hoe dapper wist zich het meisje te beheersen, dat steeds in de ogen van de jongen staarde, tot de trein langzaam het station verliet. Maar daarmee werd ook haar kracht gebroken, ze viel kreunend in de schoot van haar moeder, die het meisje door zacht strelen probeerde te troosten. Zelfs een moeder kan niet de woorden vinden een zo diepe smart te verzachten.“

Later die dag bereikt de trein zijn bestemming, station Hooghalen, bij doorgangskamp Westerbork.

 schrijft, heet Bep Ligtenstein. Ook zij is tijdens de razzia opgepakt. ’s Nachts, in de Gemeentelijke HBS, schrijft ze een briefje aan haar geliefde, Wil Koets. Vanuit het coupéraam stopt ze het in zijn handen. 


“Mijn Liefste Wil, 
Net was je weg, kwamen ze ons halen. Twee politieagenten. Het is vreeselijk liefste Wil. Ik zal doorlopend aan je denken, wees mij trouw, dat is de grootste steun voor mij op ’t oogenblik. Het is vreeselijk. Lieve jongen, denk veel aan mij en bouw je zaak op tot ik weer bij je terug kom, want komen zal ik, al moest ik kruipen. Ik schrijf je hier bij een massa menschen, ze zijn allen vannacht opgehaald. Zodra je kan schrijf mij terug, ik zal je zoo gauw mogelijk laten weten, waar ik ben. Stuur mij maar van alles, ik zal nog wel schrijven of ’t mag. Oh mijn lieve jongen, hoe zal ik je missen, je dagelijksche komsten bij ons thuis. Liefste Wil, ik smeek je nogmaals denk veel aan mij, ik kom terug, ik zal sterk zijn en sterk jij mij nog meer door mij te schrijven. Schrijf maar je vriendin Wil of zoo iets. Nu mijn allerliefste lieveling heel veel kussen en omhelzingen van je eeuwig liefhebbende meisje Bep. Mijn lieveling vergeet mij niet, duizenden kussen van Bep”.

Bep Ligtenstein wordt op 31 januari 1943 vermoord in Auschwitz. Ze is dan 24 jaar.

Bep Ligtenstein

In Europa is al sinds eeuwen sprake van antisemitisme, Jodenhaat. In Duitsland krijgen de Joden met de communisten de schuld van het verlies van de Eerste Wereldoorlog. Hitler en zijn nationaalsocialisten beginnen na hun machtsovername in 1933 met de bouw van concentratiekampen.
Het begin van de Holocaust, de moord op circa zes miljoen Joden.

Met de Neurenberger wetten (1935) worden de Duitse Joden rechteloze burgers. Hun ondernemingen worden onteigend. De nazi’s proberen hen te dwingen tot emigratie door intimidatie, geweld, discriminatie en systematische uitsluiting. Tijdens de 

 (van 9 op 10 november 1938) vallen de nazi’s in heel Duitsland Joden en hun bezittingen aan.

Op 20 januari 1942 komt de nazitop tijdens de Wannseeconferentie bijeen om te spreken over een ‘definitieve oplossing’ voor het ‘Jodenvraagstuk’ (

). Besloten wordt tot de systematische uitroeiing van de Europese Joden. Aan het einde van de Tweede Wereldoorlog blijken zo’n zes miljoen Joden te zijn vermoord, het merendeel in de vernietigingskampen.

Doorgangskamp Westerbork tijdens de oorlogsjaren.
Foto: Herinneringscentrum Kamp Westerbork

Op 10 mei 1940, de dag van de Duitse inval, telt Nederland ongeveer 140.000 Joodse inwoners en ruim 20.000 Duits-Joodse vluchtelingen. De Duitse bezetters houden in Nederland hun eerste Jodenrazzia op 22 februari 1941 in Amsterdam, meer dan 400 mannen worden opgepakt.
Dat leidt tot massale protesten, de Februaristaking.

Vanaf 2 mei 1942 moeten Joden verplicht een gele ster dragen met het woord ‘Jood’, als herkenningsteken. Op 26 juni van dat jaar besluit de bezettingsmacht dat Joden naar Duitsland zullen worden gestuurd voor ‘werkverruiming’. Kamp Westerbork in Drenthe wordt ingericht als doorgangskamp.

Jozef van Spier met dochter Bep in de tuin van hun huis aan de Muntweg 72, zomer 1944. De foto is gemaakt toen Jozef een week met verlof mocht uit kamp Westerbork. Hij was daar geïnterneerd met 7 andere Joden die gehuwd waren met een niet-Joodse vrouw. Van Spier hield altijd een aktentas voor de Jodenster. Het is de enige bekende foto van een Joodse Nijmegenaar met de Jodenster. Jozef van Spier wist de Tweede Wereldoorlog te overleven.
Foto Particuliere collectie B. Detmers-van Spier (†)

Het laatste transport van Westerbork naar Auschwitz,
september 1944. Foto: Herinneringscentrum Kamp Westerbork

De meeste Joden die zijn opgepakt verblijven slechts enkele dagen in Westerbork. Dan worden ze op transport gesteld naar een Duits concentratiekamp. Op 15 juli 1942 vertrekt de eerste trein vanuit Westerbork naar Auschwitz in Polen. Tot 13 september 1944 zullen meer dan honderd transporten volgen, naar Auschwitz of andere concentratiekampen zoals Theresienstadt, Bergen-Belsen, Buchenwald, Sobibor en Ravensbrück.

In totaal worden zo’n 107.000 Joden uit Nederland weggevoerd naar ‘het Oosten’. Minstens 102.000 zijn in de concentratiekampen vermoord, bezweken of hebben zich doodgewerkt. Slechts 5.000 van de weggevoerde Nederlandse Joden overleven de Holocaust.

Vóór de Tweede Wereldoorlog telt Nijmegen ruim 500 Joodse burgers. In het najaar van 1942 begint ook hier de systematische jacht op de Joden, onder leiding van de Nijmeegse politie. Bij een grote razzia in de nacht van 17 op 18 november 1942 worden in één keer 196 Joden opgepakt.
In april 1943 verklaart politiecommissaris Van Dijk Nijmegen 

Meer dan 430 Nijmeegse Joden zijn getransporteerd naar Duitse concentratiekampen, slechts 13 keren levend terug.
71 Nijmeegse Joden weten de oorlog te overleven door onder te duiken.

Familie De Wijze op het Stationsplein in 1940. V.l.n.r.: dochters Tina en Joke, Herman van Beek (de latere echtgenoot van Elly), moeder Lea,
oudste dochter Elly en tante Sara.
Foto: Regionaal Archief Nijmegen

V.l.n.r.: Kitty, Elly, Joke en Tina de Wijze
Foto: Collectie Elly de Wijze en Paul Vyth

Onder de Joden die bij de grote razzia in de nacht van 17 op 18 november 1942 worden opgepakt zijn drie zussen: Kitty (1920), Joke (1922) en Tina (1924) de Wijze. De volgende dag worden zij op de trein gezet naar Westerbork en op 12 december gedeporteerd naar Auschwitz.

Ze gooien enkele briefkaarten uit de rijdende trein, bestemd voor hun ouders. Kitty schrijft: 

‘We zullen steeds ons best doen en flink blijven.’

Kitty en Joke worden direct na aankomst in Auschwitz op 15 december 1942 vergast. Ook Tina, hun ouders en zus Elly komen om in de Duitse vernietigingskampen.

Naar de eerder genoemde Kitty de Wijze is in Nijmegen een pleintje genoemd, vlakbij de synagoge aan de Nonnenstraat. Op het plaatsje staat het Joods monument, een beeld van een treurende mensenfiguur, symbool voor de Joodse Nijmegenaren die gedeporteerd werden en nooit meer terugkwamen. Het beeld is gemaakt door Paul de Swaaf.

Tegen de gevel van een naastgelegen gebouw zeven bronzen plaquettes met alle namen van de 449 Joodse slachtoffers van het naziregime uit Nijmegen.

LEVEN MET OORLOG - TOEN & NU

Verdieping