Jodenvervolging

In Europa is al sinds eeuwen sprake van antisemitisme, Jodenhaat. In Duitsland krijgen de Joden met de communisten de schuld van het verlies van de Eerste Wereldoorlog. Hitler en zijn nationaalsocialisten beginnen na hun machtsovername in 1933 met de bouw van concentratiekampen.
Het begin van de Holocaust, de moord op circa zes miljoen Joden.

Rechteloze burgers

Met de Neurenberger wetten (1935) worden de Duitse Joden rechteloze burgers. Hun ondernemingen worden onteigend. De nazi’s proberen hen te dwingen tot emigratie door intimidatie, geweld, discriminatie en systematische uitsluiting. Tijdens de Kristallnacht (van 9 op 10 november 1938) vallen de nazi’s in heel Duitsland Joden en hun bezittingen aan.

Op 20 januari 1942 komt de nazitop tijdens de Wannseeconferentie bijeen om te spreken over een ‘definitieve oplossing’ voor het ‘Jodenvraagstuk’ (Endlosung der Judenfrage). Besloten wordt tot de systematische uitroeiing van de Europese Joden. Aan het einde van de Tweede Wereldoorlog blijken zo’n zes miljoen Joden te zijn vermoord, het merendeel in de vernietigingskampen.

Razzia’s en Westerbork

Doorgangskamp Westerbork tijdens de oorlogsjaren.
Foto: Herinneringscentrum Kamp Westerbork

Op 10 mei 1940, de dag van de Duitse inval, telt Nederland ongeveer 140.000 Joodse inwoners en ruim 20.000 Duits-Joodse vluchtelingen. De Duitse bezetters houden in Nederland hun eerste Jodenrazzia op 22 februari 1941 in Amsterdam, meer dan 400 mannen worden opgepakt.
Dat leidt tot massale protesten, de Februaristaking.

Vanaf 2 mei 1942 moeten Joden verplicht een gele ster dragen met het woord ‘Jood’, als herkenningsteken. Op 26 juni van dat jaar besluit de bezettingsmacht dat Joden naar Duitsland zullen worden gestuurd voor ‘werkverruiming’. Kamp Westerbork in Drenthe wordt ingericht als doorgangskamp.

Jozef van Spier met dochter Bep in de tuin van hun huis aan de Muntweg 72, zomer 1944. De foto is gemaakt toen Jozef een week met verlof mocht uit kamp Westerbork. Hij was daar geïnterneerd met 7 andere Joden die gehuwd waren met een niet-Joodse vrouw. Van Spier hield altijd een aktentas voor de Jodenster. Het is de enige bekende foto van een Joodse Nijmegenaar met de Jodenster. Jozef van Spier wist de Tweede Wereldoorlog te overleven.
Foto Particuliere collectie B. Detmers-van Spier (†)

Treinen

Het laatste transport van Westerbork naar Auschwitz,
september 1944. Foto: Herinneringscentrum Kamp Westerbork

De meeste Joden die zijn opgepakt verblijven slechts enkele dagen in Westerbork. Dan worden ze op transport gesteld naar een Duits concentratiekamp. Op 15 juli 1942 vertrekt de eerste trein vanuit Westerbork naar Auschwitz in Polen. Tot 13 september 1944 zullen meer dan honderd transporten volgen, naar Auschwitz of andere concentratiekampen zoals Theresienstadt, Bergen-Belsen, Buchenwald, Sobibor en Ravensbrück.

In totaal worden zo’n 107.000 Joden uit Nederland weggevoerd naar ‘het Oosten’. Minstens 102.000 zijn in de concentratiekampen vermoord, bezweken of hebben zich doodgewerkt. Slechts 5.000 van de weggevoerde Nederlandse Joden overleven de Holocaust.

Nijmegen

Vóór de Tweede Wereldoorlog telt Nijmegen ruim 500 Joodse burgers. In het najaar van 1942 begint ook hier de systematische jacht op de Joden, onder leiding van de Nijmeegse politie. Bij een grote razzia in de nacht van 17 op 18 november 1942 worden in één keer 196 Joden opgepakt.
In april 1943 verklaart politiecommissaris Van Dijk Nijmegen ‘Judenrein’ – vrij van Joden.

Meer dan 430 Nijmeegse Joden zijn getransporteerd naar Duitse concentratiekampen, slechts 13 keren levend terug.
71 Nijmeegse Joden weten de oorlog te overleven door onder te duiken.

Familie De Wijze op het Stationsplein in 1940. V.l.n.r.: dochters Tina en Joke, Herman van Beek (de latere echtgenoot van Elly), moeder Lea,
oudste dochter Elly en tante Sara.
Foto: Regionaal Archief Nijmegen

Familie De Wijze

V.l.n.r.: Kitty, Elly, Joke en Tina de Wijze
Foto: Collectie Elly de Wijze en Paul Vyth

Onder de Joden die bij de grote razzia in de nacht van 17 op 18 november 1942 worden opgepakt zijn drie zussen: Kitty (1920), Joke (1922) en Tina (1924) de Wijze. De volgende dag worden zij op de trein gezet naar Westerbork en op 12 december gedeporteerd naar Auschwitz.

Ze gooien enkele briefkaarten uit de rijdende trein, bestemd voor hun ouders. Kitty schrijft: ‘We zullen steeds ons best doen en flink blijven.’

Kitty en Joke worden direct na aankomst in Auschwitz op 15 december 1942 vergast. Ook Tina, hun ouders en zus Elly komen om in de Duitse vernietigingskampen.

Monument

Foto: Erik van ’t Hullenaar

Naar de eerder genoemde Kitty de Wijze is in Nijmegen een pleintje genoemd, vlakbij de synagoge aan de Nonnenstraat. Op het plaatsje staat het Joods monument, een beeld van een treurende mensenfiguur, symbool voor de Joodse Nijmegenaren die gedeporteerd werden en nooit meer terugkwamen. Het beeld is gemaakt door Paul de Swaaf.

Tegen de gevel van een naastgelegen gebouw zeven bronzen plaquettes met alle namen van de 449 Joodse slachtoffers van het naziregime uit Nijmegen.