Dit jaar vieren we 80 jaar vrijheid in het Rijk van Nijmegen. We staan stil bij de gebeurtenissen van de Tweede Wereldoorlog en herdenken allen, militairen en burgers, die tijdens en als gevolg van de oorlog omkwamen. Velen van hen zijn gestorven voor de vrijheid waarin wij nu leven. Een vrijheid die niet vanzelfsprekend is. Dat realiseren wij ons maar al te goed, als we kijken naar de huidige conflicten in de wereld. Oorlog, geweld, honderdduizenden mensen op de vlucht, hun toekomst onzeker.

Hun verhalen raken aan die van ons, van al die jaren geleden.

Elke stad, elk dorp in onze regio heeft eigen verhalen. Over de verschrikkingen van de oorlog, maar ook over moed, heldendaden en veerkracht. We herdenken wat gebeurd is, gedenken allen die voor onze vrijheid gevochten hebben. En tegelijkertijd is dit een bril waardoor we naar het heden kijken. Het zet ons aan tot nadenken over in wat voor wereld wij willen leven.

Een wereld waarin mensen vrij zijn om te leven zoals zij willen, waarin zij hun eigen keuzes kunnen maken en hun kinderen veilig kunnen opgroeien. Iedereen heeft recht op vrijheid.

D-Day, 6 juni 1944. Geallieerde troepen landen op de stranden van Normandië. 

Begin september 1944. Ze zijn inmiddels opgerukt tot de Frans-Duitse grens, hebben grote delen van België bevrijd en staan aan de Nederlandse grens. De vraag is hoe door te dringen tot het Ruhrgebied, het economische hart van Duitsland. En daarbij: hoe de Siegrfiedlinie, de Duitse grensverdediging tussen Kleef en de Zwitsers grens, te omzeilen.

Het antwoord krijgt de codenaam Market Garden. In een bliksemactie moeten luchtlandingstroepen alle bruggen over rivieren en kanalen tussen de Belgische grens en Arnhem te veroveren, operatie Market. Zo moet de weg vrijgemaakt worden voor de opmars van een grondleger met zwaar materieel van de Belgische grens richting Zuiderzee (nu IJsselmeer), operatie Garden. Doel is de Duitse troepen in het westen van ons land af te sluiten van hun moederland en de weg vrij te maken voor een geallieerde opmars via Arnhem en Oost-Nederland richting Duitsland.

Zondag 17 september start Market Garden, de grootste militaire operatie ooit op Nederlands grondgebied. Die dag en de dagen erna worden zo’n 35.000 Amerikaanse, Britse en Poolse parachutisten met transportvliegtuigen vanuit Engeland overgevlogen naar hun landingsplaatsen ten noorden van Eindhoven en Veghel, bij Grave en Groesbeek en op de heidevelden rond Ede en Renkum. De transportvliegtuigen slepen zweefvliegtuigen mee met jeeps, motorvoertuigen en ander materiaal.

De licht bewapende parachutisten worden geacht de bruggen maximaal drie dagen in handen te houden. Dan moeten ze bevrijd zijn door het Britse 30ste Legerkorps met zijn tanks en ander zwaar geschut. Dat begint diezelfde zondagmiddag aan zijn opmars vanaf de Belgische grens.

De eerste dag verloopt voor de geallieerden relatief goed. De brug over de Maas bij Grave valt vrij snel in Amerikaanse handen, een Brits bataljon weet de noordelijke oprit van de Rijnbrug bij Arnhem in handen te nemen. Maar er zijn ook tegenslagen. In Brabant blazen de Duitsers de brug over het Wilhelminakanaal op, het kost een dag om die te herstellen. Duitse troepen bereiken de Waalbruggen bij Nijmegen juist voor de Amerikanen.
De dagen daarna nemen de tegenslagen toe. In en Arnhem zijn de Duitsers sterker dan verwacht. Zij blazen de spoorbrug bij Oosterbeek op en weten te voorkomen dat meer Britten de Rijnbrug bij Arnhem bereiken. Bovendien weten ze de Britten in Oosterbeek te omsingelen.

In het zuiden loopt de opmars van het grondleger op de smalle wegen ernstige vertraging op omdat de kapotgeschoten voertuigen de weg blokkeren. Rond de verkeersbrug bij Nijmegen ontstaat hevige strijd, maar de Duitsers houden voorlopig stand. Zo verstrijken er drie dagen.

Woensdag 20 september besluiten de Amerikanen met canvasbootjes de Waal ten westen van Nijmegen over te roeien, om de Waalbruggen via de noordkant in te nemen. De oversteek kost 48 Amerikanen het leven, maar het plan slaagt: de spoorbrug en de verkeersbrug worden veroverd. Aan het begin van de avond rijden de eerste Britse tanks vanuit Nijmegen de brug op om vervolgens bij Lent halt te houden.

Diezelfde avond moeten de Britten hun strijd om de Arnhemse brug staken. Die is nu weer stevig in Duitse handen. Bij Elst richten zij een verdedigingslinie in, die een verdere opmars van de geallieerden richting Arnhem onmogelijk maakt. In de nacht van 25 op 26 september worden ongeveer 2.000 Britten over de Rijn bij Oosterbeek geëvacueerd en naar Nijmegen overgebracht. Daarmee komt Market Garden ten einde.

De gevolgen zijn groot. Weliswaar is een deel van Zuid-Nederland bevrijd, maar het eigenlijke doel is niet gehaald. De bevolking van Arnhem en omgeving moet evacueren, de Betuwe wordt door de Duitsers onder water gezet als natuurlijke buffer tegen de geallieerden. In de winter die volgt sterven in het westen van het land zo’n 20.000 mensen aan honger en kou.

In februari 1945 starten de geallieerden een nieuw offensief tegen Duitsland, terwijl de Russen inmiddels grote delen van het Derde Rijk hebben veroverd. Op 8 mei capituleert Hitler-Duitsland.


Market Garden in vogelvlucht

Zondag 17 september 1944 landen tienduizenden parachutisten bij de bruggen over de rivieren en kanalen tussen de Belgische grens en Arnhem. Op hetzelfde moment rukken grondtroepen op vanaf de Belgische grens. Dat is de start van operatie Market Garden. Het Rijk van Nijmegen wordt bevrijd, maar blijft nog vele maanden frontgebied. De gevolgen zijn groot: duizenden doden, tienduizenden burgers op de vlucht, enorme verwoestingen. Het laatste oorlogsjaar in kaarten, foto’s en dagboekfragmenten.

Marie van Kessel (52) heeft een kruidenierswinkel nabij de Molen­berg in Wijchen en schrijft over Dolle Dinsdag:



‘De gehele week is het onrustig geweest. Vele treinen zijn hierlangs gekomen. De hele weermacht trekt in de richting van Nijmegen. Ook over Alverna heeft het dag en nacht gereden. (…) Hier in Wijchen is het ook zeer onrustig geweest. De naar de grens trekkende Duitsers namen alles mee wat hen bruikbaar leek en de mensen langs de grote wegen hadden het maar te geven. Ook vele fietsen werden ontnomen. Bij en in de fabriek van Mes waren vele goederen opgeslagen. Ze verlangden dat de mensen hier die goederen met paard en wagen naar de trein zouden rijden. Er werd geweigerd en de Duitsers dreigden de hele fabriek in de lucht te laten vliegen. Toen werd besloten de goederen op te laden en is dat onheil voorbij gegaan.’

Colonne Duitse wagens met paarden, op of omstreeks 5 september 1944. Op de voorgrond kijken Nijmeegse burgers toe. Foto: Collectie Gelderland.


Wijkzuster Josepha Geeve (39) gaat op 20 september op pad om een paar honderd meter van de Waalbrug in Nijmegen gewonden te verzorgen:



‘In de stad wordt het met het uur akeliger. Het is bijna niet meer te doen. Overal om ons heen wordt er geschoten. De Duitsers staan als uitgehongerde dieren, van alles, wat zij maar te pakken kunnen krijgen, te eten; met de ene hand op het geweer geleund, met de andere een appel of een peer vasthoudend en van tijd tot tijd ervan happend en maar loerend of er iets verdachts is. Als wij onderweg zijn begint het granaten te regenen. Heen en terug, het giert om ons heen en slaan links en rechts in. Toch besef ik het grote gevaar niet waarin wij verkeren.’

Straatbeeld met de verwoesting van de bevrijding, gezien vanuit de Lange Burchtstraat. Links van het midden Wintersoord, rechts het verwoeste pand van de diaconie van de NH-gemeente. In het midden een Brits anti-tankkanon. Foto: Collectie Gelderland.


Fine Oostendorp-Eppink (38) zit op 10 oktober al drie weken met haar gezin in een schuilkelder in Bottendaal:



‘Even moet ik jullie nauw beschrijven, hoe die schuilkelder er uitziet en waar die gelegen is. Schuin tegenover slagerij Van Kempen in de Stephanusstraat is een grote poort, die poort ingetreden ziet men een hele grote tuin. Midden in die tuin staat een schuilkelder en die is 2 meter breed en 6 meter lang, alles van binnen is stro, een flinke ingang en een nooduitgang. Dit is de hele schuilkelder, dus ge ziet heel primitief, maar we voelden er ons veilig in, en dat was in deze weken heel wat waard (…) wanneer het iets rustig is gaan we met onze kinders de tuin in, maar dan ineens hoort men weer luchtgevechten of projectielen en vliegt de kelder in. Ge begrijpt dat het zeer behelpen is geweest, maar we leven nog.’

Mensen in de schuilkelder, gelegen onder de elektriciteitscentrale. Foto: Collectie Gelderland.


Jan Rosendaal (20), een boerenzoon uit Millingen aan de Rijn, moet op 18 oktober op last van de Duitsers evacueren:



‘Om circa acht uur vertrokken we na afscheid genomen te hebben van de ingekwartierde Duitsers. Paul, de anders zo diefachtig heerschap, huilde als een kind. Dan gingen we op weg. Ik was de laatste die afscheid nam van ons huis. Van Fritz Lange kreeg ik nog de veldfles. Onderweg namen we afscheid van de Millingenaren die alle ook reisvaardig naar het veer togen. In de kom van ’t dorp werd even gewacht op enige andere karren die met ons via Emmerik naar Zevenaar zouden gaan. Ongeveer half tien passeerden we met vijf karren de grens en was onze tocht naar den vreemden begonnen.’

De familie Breukers uit Millingen op weg tijdens de evacuatie van 1944. Foto: Collectie Millings Jaarboek / familie Breuking.


Aannemer Theo Thunissen (42) kijkt op 7 februari vanaf de stuwwal naar de Ooijpolder:



‘We hadden overdag op de Batavierenweg al waargenomen dat de Duitsers de Waaldijk bij Leuth hadden doorgestoken waardoor de gehele Ooij zover men kan zien onder water gekomen is. Volgens de Canadese kapitein was dit voor hen bij een mogelijk offensief wel lastig, maar van den anderen kant had het ook weer zijne voordelen dat waar het water is de Duitsers niet kunnen zijn en de flanken aan de zijde van het water natuurlijk beveiligd zijn. Met dit al wordt de verwoesting in onze omgeving hoe langer, hoe groter. Hoeveel boerderijen en steenfabrieken zouden er nu weer onherstelbaar verwoest worden, wat zal er de eerste jaren van de landerijen en al wat er op is terechtkomen? Het is misschien kinderachtig maar ik wil bekennen dat me, toen ik op de Batavierenweg stond en dit alles overdacht, de tranen over de wangen liepen.’

Dr. Adrianus Henneman (51), directeur van sanatorium Dekkerswald, beleeft op 8 februari het begin van operatie Veritable:



‘Precies vijf uur in den morgen klonk een licht schot, dat wel het sein bleek te zijn voor de ons aangekondigde kanonnade: dit werd het groote offensief van Monty! Het moeten 1250 kanonnen geweest zijn, die de kakophonie begonnen. Dit was nu werkelijk oorverdoovend. Men kon elkaar buiten alleen door hard schreeuwen verstaanbaar maken. (…) Een mist van kruitdamp hangt om Dekkerswald en temidden van die mist ziet men de priemende vlammen van de honderden kanonnen. De ruiten trillen voortdurend, men ziet werkelijk het huis bewegen en ‘trillen op zijn grondvesten’. (…) De stemming van de patiënten is die van dankbare opluchting en van enthousiasme om de ongeëvenaarde sensatie.’

Twee tanks voor hotel De Oude Molen aan de Molenweg in Groesbeek tijdens operatie Veritable. Foto: Collectie Gelderland

Het doel van operatie Market Garden, een snelle opmars naar nazi-Duitsland, blijft in september 1944 buiten bereik. Wel is het Rijk van Nijmegen bevrijd. Hier verzamelen zich begin 1945 zo’n 500.000 geallieerde soldaten, samen met 1.000 kanonnen en 34.000 voertuigen. Op 7 februari 1945 start het Rijnlandoffensief, op 24 maart steken de geallieerden bij Wesel de Rijn over. Daarmee is de laatste Duitse verdedigingslinie geslecht en ligt de weg open naar Berlijn.

Infographic: Louman & Friso ontwerpbureau

Pastoor Hendricus Hoek uit Breedeweg komt 23 april terug in Groesbeek:



‘Ga ’s avonds op een geleende fiets de Grafwegen op. Het ziet er afgrijselijk uit. Een enkel bewoonbaar huis. Er wonen nochtans reeds meerdere gezinnen.’
Vier dagen later: ‘Vind tussen het puin van de pastorie het gehavende kasboek van de kerk. Er arriveren enige mensen uit België: de mijnen niet. Ga naar de Kiekberg: tel een twintig dode, halfvergane soldaten. Droevig toneel. Het bos van de baron is aan flarden geschoten. Alom loopgraven, mijnen en munitie: onder de stromende regen terug.

De resten van pastorie en parochiekerk in Groesbeek-De Horst. Foto: Collectie Gelderland.


Student Bert Schretlen (25) gaat ’s middags 5 mei de stad in:



‘Nog nooit zag ik zoveel vlaggen. Ieder huis juicht en wapperend hangen de Nederlandse kleuren uit. Op het Keizer Karelplein is het zwart van de mensen die naar het verkeer staan te kijken. De Graafseweg is versierd met wimpels over de straat. Een muziekkorps van de Canadezen (…) marcheert langs ons heen. De mensen rekken zich uit en in de Molenstraat staat ’n haag van mensen 8-10 man dik, in ’n zeer lange ovaal opgesteld, waartussen het muziekkorps statig heen en weer marcheert. Na iedere mars juicht de menigte, de handen gaan omhoog. Tot slot komt het ‘God save the King’. En dan gaan de duizenden mensen in drommen naar de Grote Markt, waar reeds andere duizenden staan op het geraamte van V. en D. Er gaan geruchten dat de koningin komt, maar helaas zijn het loze geruchten.’

Een enorme mensenmassa op de Grote Markt in Nijmegen tijdens de bevrijdingsfeesten. Op de achtergrond het ‘skelet’ van het warenhuis van Vroom & Dreesmann. Foto: Collectie Gelderland.

Op 5 mei 1945 capituleert het Duitse leger in Nederland. Op 8 mei geeft nazi-Duitsland zich finaal over aan de geallieerde strijdkrachten en is de Tweede Wereldoorlog in Europa voorbij. De bevrijding wordt in Nederland, maar ook

elders, uitbundig gevierd. In de maanden daarna keren de vele evacués terug naar huis. De Liberation Route Europe herinnert aan de geallieerde bevrijding van Europa in 1944/1945.

Het laatste oorlogsjaar

Foto: Esther Horsten, de nieuwe directeur van het Vrijheidsmuseum, dat op de achtergrond zichtbaar is.

Het Vrijheidsmuseum in Groesbeek vindt zijn oorsprong in het oorlogsverleden van deze regio, maar staat midden in het heden. Esther Horsten, de nieuwe directeur, wil dat bezoekers ervaren hoe belangrijk onze vrijheid is. “We moeten waakzaam blijven.”



Vorig jaar zomer kwam Esther voor het eerst als bezoeker in het hernieuwde museum. “Ik vond het prachtig. Het museum vertelt veel over ons verleden, maar is daarnaast enorm actueel. Dat sprak me heel erg aan.” Dit voorjaar volgde zij voormalig directeur Wiel Lenders op, die nu met pensioen is.
Esther heeft een achtergrond in management, communicatie en was programmamaker bij Museumpark Orientalis. Al die verschillende ervaringen kan ze goed inzetten als directeur bij het Vrijheidsmuseum.

Het museum staat al jaren als een huis. De bezoekers beleven oorlog en vrijheid, zonder grenzen. De Tweede Wereldoorlog krijgt vanuit verschillende perspectieven een veelzijdig gezicht. Operatie Market Garden krijgt veel aandacht, als onderdeel van het grotere verhaal. “Die heeft in deze omgeving heel veel impact gehad”, weet Esther. Als ze achter het museum staat, kan ze haar ouderlijk huis zo ongeveer zien staan. “Ik ben opgegroeid in Groesbeek. Op een historische plek waar rond operatie Market Garden veel is gebeurd. Er landden toen parachutisten, praktisch in de achtertuin van mijn oma en haar familie. Ze heeft er nooit veel over gezegd, wel weet ik dat ze moesten evacueren. Ze gingen met het gezin naar Escharen. Dat klinkt zo dichtbij. Of, sterker nog: dat is heel dichtbij. Toch maakte het qua veiligheid een wereld van verschil.”

Er werd zwaar gevochten tussen de geallieerden en de Duitsers. “Toen het gezin van mijn oma terugkeerde, was het huis helemaal verwoest. Het is na de oorlog weer opnieuw opgebouwd. Mijn vader is daar geboren in 1948.”
Er zijn uiteraard meer plekken in de regio waar geallieerde parachutisten zijn geland of waar zwaar gevochten is. Vanuit het Vrijheidsmuseum worden er tours georganiseerd langs die locaties. Esther: “Dat roept toch weer iets heel anders op bij bezoekers dan het museum. Je staat daar waar de geschiedenis zich daadwerkelijk heeft afgespeeld.”

Maar het is niet alleen de belangrijke geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog die hier aan de orde komt. Het is juist de link met het heden die het Vrijheidsmuseum ook bestaansrecht geeft. “Sinds de inval van Rusland in Oekraïne komt oorlog letterlijk en figuurlijk veel dichterbij. Maar het gaat in ons museum niet alleen over oorlog. Ook andere zaken die onze vrijheid beknotten krijgen aandacht, zoals de discussie over rechten en acceptatie van homo’s.”
Het museum wil zich de komende jaren richten op een verdere groei van het aantal bezoekers, ook vanuit Duitsland. Esther: “Iedereen zou het Vrijheidsmuseum moeten bezoeken. Jong en oud. Het laat op een boeiende manier een belangrijk deel van de geschiedenis van de regio zien, geplaatst in nationale en internationale context. Bovendien heeft het museum een boodschap die nog steeds relevant is en helaas relevant zal blijven. Het verhaal van de geschiedenis moet verteld worden. Ik hoop dat mensen zich hierdoor nog beter realiseren hoe belangrijk onze vrijheid is.”

Op zondag 15 september vindt in en rondom het Vrijheidsmuseum in Groesbeek het 

 plaats. Er is een vrijmarkt, met muziek en entertainment voor kinderen. Ook zijn er historische voertuigen te bewonderen en is het museum natuurlijk geopend.

Vrijheidsfestival, 10.00-17.00 uur,
Vrijheidsmuseum Goesbeek, Wylerbaan 4 in Groesbeek.

Vrijheidsmuseum: elke dag urgent en actueel

“Ik voelde een sterke aantrekkingskracht, al raakten we elkaar nauwelijks aan. En vond het vreselijk dat hij weg moest. Vader zei: ‘Dat is toch niks gedaan; een meisje van achttien, voor het eerst verliefd op een jongen in een mooi uniform’.”

Het zijn woorden van Greet van Luyt, een Brabants meisje van 18 jaar. In het boek ‘Liefde in Oorlogstijd’ van Steffie van den Oord vertelt zij over de ontluikende liefde met een Schotse soldaat, vlak voor het einde van de oorlog.

Geallieerde troepen trokken op 18 september 1944 vanuit België via Eindhoven naar het noorden op voor een verassingsaanval richting het Ruhrgebied, om daarna door te trekken naar Berlijn. Maar de operatie mislukte, waardoor de geallieerden noodgedwongen langer in Brabant bleven. De familie van Greet nodigde een paar soldaten uit om thuis wat te komen drinken. “Ik zag hem kijken naar ons kruisbeeld en dacht: die is van mij. Hij was een knappe jongen.”
Die jongen was de Schotse Frank Oattes. Hij overwinterde in Brabant en leerde Greet beetje bij beetje kennen. Veel gebeurde er niet tussen de twee, maar ze besloten elkaar te gaan schrijven toen hij door moest naar Duitsland. Hun ontluikende liefde bleek bestand tegen het gemis. Na de oorlog trouwden Greet en Frank.
Hun zoon Huub Oattes was recent bij de opening van de tentoonstelling ‘Liefde in Oorlogstijd’ in het Vrijheidsmuseum. De Nijmeegse Steffie van den Oord sprak tal van ouderen over de Tweede Wereldoorlog. Juist de verhalen over de liefde inspireerden haar en ze besloot daar een apart boek over te schrijven. De tentoonstelling die nu te zien is in het Vrijheidsmuseum, is gebaseerd op haar boek.

Greet en Frank Oattes verlaten de kerk na de inzegening van hun huwelijk.



De Tweede Wereldoorlog beïnvloedde het liefdesleven van een hele generatie mensen. Ze kregen net als in ‘gewone’ tijden vlinders in hun buik: in de schuilkelder, op hun onderduikadres, aan het front of doodgewoon op straat. De tentoonstelling laat zien hoe mensen elkaar onder moeilijke omstandig-
heden vonden. En hoe gevoelens alles kunnen doorbreken. Zo werden er ook meisjes verliefd op een Duitse soldaat. Of vonden twee mannen elkaar in een concentratiekamp.
Het was overleven, maar de liefde overwon. Steffie: “De oorlog zette alles op scherp, het leven was zwaar. Maar de liefde maakte het op een bepaalde manier ook licht. De mensen die ik heb gesproken, zwegen soms jarenlang over wat ze hadden meegemaakt. De geschiedenis was te pijnlijk. Maar als ze vertelden over hun liefde, kregen ze blozende gezichten. Er kwamen prachtige, bijzondere en ontroerende verhalen naar boven.”
Inmiddels zijn de ouderen in het boek van Steffie overleden. “Het waren dappere mensen en het is mooi dat hun verhalen nu zijn terug te zien in het Vrijheidsmuseum. Wat zij meemaakten, gebeurt vandaag de dag nog steeds. Denk bijvoorbeeld aan Oekraïne. Het voelt dichterbij dan ooit.”

‘Liefde in Oorlogstijd’ is te zien tot en met 30 maart 2025 in het 

 in Groesbeek. Menselijke verhalen en voorwerpen nemen je mee terug naar die tijd. Van een jongen die tijdens dwangarbeid in Duitsland zijn eerste vriendje ontmoette, tot een pasgetrouwd stel dat Auschwitz overleefde, steeds op zoek naar een teken van leven van de ander. Wat betekenen ‘goed’ en ‘fout’ nog wanneer het gaat om de liefde?



Stapelverliefd op dat mooie uniform

Al tien jaar lang elke dag een Sunset March

Het is bijna half 10 ’s avonds als een groepje jongeren zich heeft verzameld bij de Nijmeegse stadsbrug De Oversteek. Nog even. Dan gaat de zon onder en springen de lantaarns aan. De Sunset March gaat van start.

De jongens en meiden van de jongerenredactie van wijkblad Lentse Lucht liepen dit voorjaar samen met veteraan Peter Grotens de Sunset March. Peter vertelt wat hier is gebeurd. Vervolgens lopen ze naar de overkant, op het tempo van de lichtmasten die een voor een aangaan. Aan de overkant wordt stilgestaan bij het monument voor de gevallen soldaten. Voor sommige jongeren is het historische verhaal nieuw. De geschiedenis van de soldaten die tijdens operatie Market Garden hier in bootjes de rivier overstaken maakt indruk.

De Sunset March wordt 365 dagen per jaar gelopen. Elke dag van het jaar is er een veteraan aanwezig en kunnen belangstellenden meelopen. Voor de jongeren van de Lentse Lucht ligt de geschiedenis van Nijmegen en de Waaloversteek zo ongeveer in hun achtertuin. Daarom wilden ze graag een keer meedoen en hiervan ook verslag doen.

Peter Grotens vindt het belangrijk om het verhaal te delen, maar hoort ondertussen zelf ook allerlei dingen over de oorlog die hij nog niet wist. “Zo hebben we hier soms familie van soldaten die zijn omgekomen tijdens operatie Market Garden of zelfs bij de Oversteek. Het zijn indrukwekkende verhalen.”

Inmiddels wordt de Sunset March al bijna tien jaar elke dag gelopen. In de winter al aan het einde van de middag, bij zomerdag laat op de avond. Altijd bij zonsondergang, weer of geen weer. Veteranen kunnen zich aanmelden, een club van 31 veteranen dient als een soort back-up, zodat er altijd iemand is om te lopen. “In totaal hebben al ruim 920 veteranen de Sunset March voor een eerste keer gelopen.” Zelf loopt Grotens ook regelmatig. “Soms drie weken niet, soms wel drie keer in de week. Ik ga ook mee als er buitenlands bezoek of hoogwaardigheidsbekleders komen. Je wilt de geschiedenis toch goed overbrengen.”

Voor meer informatie: 

De jongeren en hun begeleiders in gesprek met marsleider Peter Grotens.

“Ik vind het heel bijzonder dat de Sunset March elke dag wordt gelopen. Het is belangrijk om respect te geven aan de mensen die moesten roeien in kleine bootjes. Er waren lang niet genoeg peddels voor iedereen, dus een heleboel soldaten moesten hun geweren gebruiken om te peddelen. Ze moesten heel hard werken om naar de andere kant te komen en dat allemaal voor de vrijheid. Vechten in een oorlog lijkt me heel erg eng. Ik hoop dat ik dat nooit hoef te doen. De soldaten waren ook nog eens heel ver van huis. Niet eens in hun eigen land. Doodgaan ver van huis om mensen te helpen die je helemaal niet kent. Ik denk dat het goed is dat deze mensen herdacht worden. Het waren echte helden.”

Peter Grotens, veteraan en voorzitter Sunset March

“Mensen zijn vaak verbaasd als ze horen wat zich hier heeft afgespeeld in september 1944. Lang niet iedereen kent de geschiedenis. En daar ben ik dan weer verbaasd over. Ik vind het mooi om jong en oud te kunnen vertellen over het grote verhaal. Dít is wat er toen gebeurde. En wat er nog steeds gebeurt.”



“Het was interessant om mee te lopen met de Sunset March omdat je nu het verhaal over de oversteek hoorde. We wisten niet alles, bijvoorbeeld dat de roeibootjes waarmee ze naar de overkant voeren heel eenvoudig en simpel waren. Hierdoor waren de soldaten weinig beschermd tegen de Duitsers en namen ze met hun tocht een heel groot risico. Dat de geschiedenis werd verteld door een veteraan maakte het voor ons specialer, want hij heeft ook echt voor Nederland gevochten. We leerden dat zelfs veteranen uit andere landen de Sunset March lopen.”

'Elke lamp staat voor een doodgeschoten soldaat'

“Elke lamp staat voor een soldaat die is doodgeschoten door de Duitsers in de oorlog, tijdens de oversteek met bootjes over de Waal. Met zonsondergang ging de eerste lamp aan en liepen we stil in tweetallen over de brug. Aan de Lentse kant van de Waal eindigde de wandeling, bij een monument waar mensen vaak bloemen neerleggen om de soldaten te herdenken.”



Sinds 19 oktober 2014 is de Sunset March een dagelijks eerbetoon aan de geallieerde militairen, die gevochten hebben voor de vrijheid van Nederland. Dit gebeurt bij de stadsbrug De Oversteek in Nijmegen. Ongeveer op deze plek zijn op 20 september 1944 Amerikaanse militairen tijdens operatie Market Garden de Waal overgestoken. Tijdens deze zogenaamde ‘Waalcrossing’ zijn 48 geallieerde militairen omgekomen.

De verlichting van De Oversteek is bijzonder. Er staan 48 paren lichtmasten op de brug. Rond zonsondergang worden deze lichtmasten, paar voor paar, na elkaar ontstoken in het tempo van een trage mars. Iedere avond, als het eerste paar lichtmasten aanspringt, loopt een veteraan de Sunset March mee in het tempo waarin de lichten aangaan.
Met dit initiatief willen de veteranen niet alleen herdenken welk offer de Amerikaanse militairen ver van huis hebben gebracht voor de vrijheid van Nederland. Zij willen hiermee vooral ook een zichtbare brug slaan naar alle veteranen die in missies over de hele wereld hebben bijgedragen, en nog steeds bijdragen, aan vrede en vrijheid. Veteranen van verschillende nationaliteiten hebben de Sunset March al gelopen, vaak samen met belangstellenden.

Op zaterdag 21 september is er een speciale editie van de Sunset March. Alle deelnemers krijgen die avond een lichtstaaf, zodat er één groot lint van lichtjes ontstaat over de brug. Iedereen wordt opgeroepen mee te lopen.

Kijk hier voor meer informatie over de Sunset March XXL

Beeld van de vorige editie van de speciale Sunset March, in september 2019 bij 75 jaar Vrijheid.

De enorme muurschildering op de gevel van De Lindenberg toont de impact op stad en inwoners van de zware strijd die voorafging aan de bevrijding van Nijmegen. Het epicentrum van de gevechten tussen de Duitse en geallieerde troepen bevond zich in het centrum van de stad, met enorme verwoestingen en groot menselijk leed tot gevolg.

De muurschildering (een van de twaalf Waalpaintings) maakt de gevolgen van de militaire operatie voor de stad en haar bewoners zichtbaar. Ze laat niet alleen de verschrikkingen van deze vijf dagen in september 1944 zien, maar ook de hoopvolle gebeurtenissen in die periode. Zoals de 22-jarige Gérard Knipping in zijn dagboek schreef: ‘Wij kunnen het ons haast niet indenken… vrij!’

“De spanning is werkelijk als nooit tevoren. Even wip ik naar boven en dan zie ik vliegtuigen, vliegtuigen en anders niets. In de richting Groesbeek dalen parachutisten, zweefvliegtuigen gaan heel langzaam naar beneden. Het is een adembenemend gezicht.”

“De huizen vliegen in een ommezien in brand. Op de Gruitberg maakten wij het paard van Van Campen vrij, het wilde door het vuur niet uit de stal. In de loop van de nacht is het ‘op eigen gelegenheid’ aan de haal gegaan en heeft de hele nacht door de stad gedraafd. Het is er toch nog levend afgekomen.

Instortende kelder - Jan Bluyssen, priesterstudent

“Vandaag hoorden we een vreselijk verhaal, dat de familie Frederiks in de Korte Burchtstraat, waarvan de zoon bij de staking van mei vorig jaar werd gefusilleerd, vorige week in de kelder levend is verbrand. De lichamen zijn pas begin van deze week gevonden. Men vertelde dat ze met de koffers hun huis uit gevlucht waren, maar onverhoeds terugkeerden, nadat de Duitsers hen bevolen hadden de koffers achter te laten.”

“Als wij ons avond­rantsoen op hebben, beginnen de granaten te fluiten en storten met zware scherpe slagen in onze buurt neer. Onwillekeurig nemen wij allen ons rozenhoedje. Vanaf het Valkhof vuurt de vijand zijn artilleriebombardement af op Nijmegen. Rondom storten de granaten neer en dicht bijeengekropen met het hoofd voorover in de handen, bidden wij.”

“Intussen moest in onze kelder een bevalling plaats hebben. Dit was een penibele kwestie omdat veel kinderen in onze kelder waren. Met grote moeite wisten we de kinderen aan het zingen te houden, terwijl de kleine achter een gordijn ter wereld kwam.”

“Toen kwam er bij ons zo’n speciaalzaak voor groente & fruit en die kwam naar ons toe en die zei god wie durft dat om die Amerikanen, die al in de stad zaten, om die van een appel te voorzien? Dus ik, mijn zus en mijn broer zeiden dat doen wij wel effe hoor. En wij met een kist appelen achterop die fiets. En daar op die hoek kwamen we de eerste Amerikaan tegen, die zat op z’n hurken, echt een Amerikaan met een sigaretje in z’n mond en een kauwgumpje en zijn karabijn had hij zo gericht op het Keizer Karelplein. Die hebben we voorzien van een appel, dat vond hij prachtig hè.”

“ ‘s Avonds werd bekend dat een deel der stad in brand stond, want in de namiddag waren veel bommen gevallen in het noordoostelijk deel der stad, dus omtrek Batavierenweg, Barbarossastraat, Wilhelmina Ziekenhuis, Ruisdaelstraat en anderen. Zware rookwolken verduisterden den hemel. Het gerucht ging dat de Duitsers de gehele stad in brand zouden steken. De mensen werden dol van angst. Inmiddels zagen we tientallen mensen met kinderwagens, fietsen, handkarren geladen met beddengoed en koffers voorbijtrekken naar buiten. Vele kinderen waren daarbij. Allemaal uit brandende huizen. Toen het donker was, was er een geweldige vuurgloed over de stad. Moeder wilde direct opstappen met een koffer kleren naar den Oude Graafseweg, doch zo overijld wilde ik niet handelen. Met de naaste buren besloten we te blijven.”

“Wij kunnen het ons haast niet indenken…. Vrij! En de halve stad brandt nog! Overal waar je van boven uit een dakraampje kijkt, zie je dikke vette rookwolken optrekken.
Een rode vuurgloed hangt boven de stad. Vrij! En de mensen rondom ons heen klagen dat zij geen huis, geen meubilair, geen kleren dan die zij aan hebben, meer bezitten. Vrij! En de granaten suizen over de stad, suizen zelfs vlak over ons heen en slaan rondom ons in; toch zijn wij vrij!”

Operatie Market Garden als muurschildering

Kunstenaar Gerco Hiddink 
Foto: eigen foto

Tijdens operatie Market Garden werd er in en om Nijmegen flink gevochten. Nijmegen stond in brand. Kunstenaar Gerco Hiddink van studio Hartebeest werd gevraagd om een ontwerp te maken voor de muurschildering operatie Market Garden en werd daarbij geholpen door historicus Joost Rosendaal.

Gerco: “Het beeld van die vlammenzee had ik direct voor ogen. Ik werd gegrepen door wat er in Nijmegen is gebeurd. Ik zie de stad nu met totaal andere ogen, er was zoveel ellende. Het gaat me zeker niet alleen om het militaire aspect, maar juist ook om die menselijke verhalen. Er zijn veel dagboekfragmenten, foto’s en interviews met mensen die hun eigen ervaringen hebben. De muurschildering zit bomvol verwijzingen naar zulke verhalen.”

Het maken van het ontwerp en het schilderen van de 140 vierkante meter (!) met een kwastje, was voor Gerco een geweldig proces. “Ook tijdens het schilderen bleven mensen staan en vertelden ze hun verhalen.”

Half september verschijnt er een boek over de muurschildering, met foto's, dagboekfragmenten en uitleg van wat er te zien is op de gevel van de Lindenberg.



De brandende stad. De strijd om Nijmegen en de Waalbruggen tijdens operatie Market Garden, 17-20 september 1944. Auteurs: Joost Rosendaal & Studio Hartebeest in samenwerking met Erika Manders

Het project ‘Waalpaintings’ is in 2020 opgezet door medewerkers van het Radboud Institute for Culture and History (RICH). Waalpaintings wil de rijke, maar vaak niet langer zichtbare stads­geschiedenis van Nijmegen weer zichtbaar maken in een serie van twaalf muurschilderingen. Deze historische streetart wordt gemaakt door kunstenaars uit de regio, op verschillende locaties in de binnenstad die een directe verbinding hebben met de getoonde historische verhalen. Alle schilderingen en bijbehorende verhalen zijn terug te vinden op 

Kunstenaar Gerco Hiddink: ‘Ik werd direct gegrepen door wat er in Nijmegen is gebeurd’

‘Met z’n allen op de vlucht, met open armen ontvangen’

Marijke Jansen en Toon Hermsen zijn 57 jaar getrouwd. Toen zij elkaar leerden kennen, wisten ze niet dat ze een geschiedenis met elkaar deelden. Beiden maakten deel uit van een gezin dat moest evacueren in de periode rond Market Garden in september 1944. Marijke kwam terecht in Friesland, Toon in Oost-Vlaanderen. “We zijn heel goed ontvangen.”

Marijke was pas een paar maanden oud toen haar familie op 18 sep­tember Arnhem moest verlaten. “Ik weet daar zelf niets van, maar heb er later wel allerlei anekdotes over gehoord.” Haar vader was bedrijfsleider bij de steenfabriek op Meinerswijk, ten zuiden van de Rijn. Ten noorden van de rivier waren de geallieerden geland in Wolfheze (17 september) en op de Ginkelse Heide (19 september). Zij trokken naar de rivier.

Tegelijkertijd waren de geallieerde legers vanuit Noord-Brabant op weg naar de Rijn. Maar hun opmars liep vertraging op. “Daardoor zaten mijn ouders midden tussen de Duitsers, het was zeer gevaarlijk. Mijn moeder vertelde dat ze een keer met mij in de kinder­wagen aan het wandelen was en dat ze werd aangesproken door een Duitse soldaat. Hij keek in de kinderwagen en mijn moeder was vreselijk bang dat mij iets zou overkomen. Wat gebeurde er? Hij moest huilen. Hij had namelijk zelf ook net een baby met zijn vrouw en hij had zijn kindje nog nooit gezien omdat hij aan het front was. ”

Haar ouders vluchtten met hun gezin en het gezin van haar oom, in totaal waren ze met z’n tienen. “De hele bende ging met paard en wagen op pad, onder begeleiding van het Rode Kruis. Onderweg sliepen volwassenen op bedden van stro, ik lag in de kinderwagen. Natuurlijk had niemand veel spullen bij zich. Mijn moeder had blijkbaar een groot stuk zeep mee en ze ruilde onderweg kleine stukjes zeep voor een paar luiers.”

Na een kort verblijf in Huissen, ’s-Heerenberg en Doetinchem kwamen ze uiteindelijk terecht in Friesland, in het dorp Raard (bij Dokkum). Hier werden veel evacués opgevangen. “Er zaten meer vluchtelingen dan er mensen woonden. De opvang gebeurde niet altijd uit vrije wil, maar we werden met liefde ontvangen. We hebben ondanks de Hongerwinter voldoende te eten gehad en het allerbelangrijkste: het was er veilig. De oudere man die er woonde gaf ons het hele huis ter beschikking en nam zelf een kamer in zijn eigen huis. Mijn moeder hield de boel schoon, de oudere kinderen gingen naar school. Van de oorlog merkten we daar niet veel. Hoewel mijn ouders nooit veel gesproken hebben over die periode, keken ze er goed op terug.”
Toon, toen vijf jaar, woonde met zijn familie in het Nijmeegse Willemskwartier. “Een gezin met zeven jonge kinderen in een stad waar de bommen en granaten vielen. Op 22 februari 1944 hadden we vanuit ons huis in de verte de binnenstad zien branden na het bombardement. In september 1944 werd Nijmegen bevrijd, maar de stad lag nog maandenlang in de frontlinie.”

De ouders van Toon vonden het veel te gevaarlijk in de stad en besloten Nijmegen te ontvluchten. “Eerst gingen we naar Wijchen, maar dat werd overspoeld door evacués. Daarom gingen we verder naar Berghem. Even was er sprake van dat we naar Zuid-Frankrijk zouden vertrekken. Maar hoe dan? Dat hele eind konden we natuurlijk niet lopen. Het evacuatiecomité besloot vervolgens dat we met een groep naar Geraardsbergen in Oost-Vlaanderen zouden gaan. Ons gezin kwam terecht in een boerderij bij een aardig echtpaar. Mijn ouders waren zeer inschikkelijke mensen, dus het klikte al gauw. Mijn jongste broer werd na de oorlog geboren en is vernoemd naar de mensen die ons daar hebben opgevangen.”

Er zaten veel mensen uit de buurt van Nijmegen en de Betuwe in de omgeving van Geraardsbergen. “Ik geloof dat mijn ouders via een krantje op de hoogte werden gehouden van de ontwikkelingen in Nederland”, vertelt Toon. “Ik heb zelf nooit zo’n krantje gezien, ik ben benieuwd wat daarin heeft gestaan.”
De families van Toon en Marijke hadden het goed op de plek waar ze terechtkwamen. Toch was vluchten van huis en haard een heftige gebeurtenis. Nog altijd als Toon en Marijke beelden van oorlog voorbij zien komen, denken ze hieraan terug. Toon: “Het is heel erg om weg te moeten en alles achter te laten, maar je wilt een veilige plek. Toen wij moesten evacueren was het einde van de oorlog in zicht. Maar dat is voor veel vluchtelingen, zoals bijvoorbeeld uit Oekraïne, lang niet zeker.”

Marijke ging met haar familie in juni 1945 terug naar Arnhem. “Toen we thuiskwamen was ons hele huis leeggeplunderd. Wel stonden er dingen die nooit van ons waren geweest. Die zijn misschien geruild voor andere spullen in huis. Mijn ouders moesten alles opnieuw opbouwen, maar daar heb ik nooit iets over gehoord. Het was gewoon zo.”

Ook de ouders van Toon en hun kinderen keerden na de bevrijding terug naar huis. Behalve het jongste broertje Kees. Toon: “Het echtpaar waar we ingekwartierd waren had zelf geen kinderen. Zij wilden onze Kees graag houden. Een paar weken later heeft mijn vader hem toch maar opgehaald.”
In hun huis in Nijmegen was niets weggehaald. “De suikerpot stond nog op tafel, precies zoals we die in alle haast achter hadden gelaten. Maar er was veel verdriet. De broer van mijn moeder is in de periode dat wij in België waren omgekomen door een splinterbom”, vertelt Toon.

Zijn ouders hebben nooit veel over de oorlog of hun verblijf in Ge­raardsbergen verteld. Jaren later is hijzelf nog eens teruggegaan. “Het zag er heel anders uit dan in mijn herinneringen. Blijkbaar creëer je in je hoofd een eigen werkelijkheid. Achteraf is het jammer dat ik er niet meer met mijn ouders over heb gesproken.” Marijke herkent dat. “Het is belangrijk om die verhalen te blijven herinneren. Zodat onze kinderen en kleinkinderen ook weten hoe het was om te vluchten en goed opgevangen te worden.”

Met de operatie Market Garden in september 1944 kwam de regio Arnhem/Nijmegen in de frontlinie te liggen. Er vielen duizenden doden en gewonden. In Arnhem en omgeving moesten meer dan 100.000 mensen evacueren, in Groesbeek en omliggende plaatsen bijna 30.000, in de Betuwe eveneens zo’n 30.000 mensen. Steden als Arnhem, Nijmegen en Tiel werden zwaar beschadigd, maar ook de dorpen in de omgeving. Tienduizenden woningen en gebouwen werden verwoest.

Het gebied bleef onder vuur liggen tot de bevrijding in april/mei 1945. Veel evacués konden pas in de zomer van 1945 terugkeren naar huis.
Het Nederlandse Rode Kruis becijferde na de oorlog dat Nederland op een bevolking van 9 miljoen inwoners 900.000 oorlogsslachtoffers telde. In Gelderland ging het om 300.000 van de 950.000 inwoners. De definitie die het Rode Kruis hanteerde voor ‘oorlogsslachtoffers’: personen die het grootste deel van hun bezittingen hadden verloren en in zeer behoeftige omstandigheden verkeerden.



Marijke en Toon Hermsen werden beiden geëvacueerd

Jos Bouten liet een aantal jaren geleden zijn verhaal over de Tweede Wereldoorlog vastleggen. Foto: still uit de documentaire over Jos Bouten.

Hoe zou het voelen als er nu oorlog was in Nederland? In de jeugdserie ‘Jos wist niet wat oorlog was’, vertelt Jos Bouten uit Ooij over hoe het was tijdens de Tweede Wereldoorlog. Een jonge Jos laat in de serie zien hoe zijn verhaal vertaald kan worden naar het hier en nu.

Jos Bouten vertelde zijn verhaal al een aantal jaren geleden. Hij is kort na de opnames overleden, in juli 2022. Maar wát hij vertelde, wordt nu gebruikt om kinderen meer te leren over de oorlog.
Jos Bouten was 10 jaar en zat op de basisschool in het dorpje Ooij toen de Tweede Wereldoorlog uitbrak. Zijn herinneringen aan de oorlogstijd waren nog springlevend. Zijn vader, Antoon Bouten, was hoofdonderwijzer in Ooij en vanwege zijn centrale rol in het dorp raakte hij betrokken bij het verzet. Jos vertelt in de serie over de spanning die het verzetswerk thuis met zich meebracht, over het verdriet toen zijn vader en broer werden opgepakt, over de onzekerheid of ze ooit nog terug zouden komen. Hij vertelt over de tocht die ze moesten maken omdat het in de Ooijpolder te gevaarlijk werd. Het zijn de ervaringen van een doodgewone jongen in een heel bijzondere periode.

Maar hoe zou het zijn als deze situatie nu actueel is? Hoe zou het zijn als Jos nu zou leven? Een acteur speelt de rol van de jonge Jos, de Jos van nu. Hoe zou het zijn als je vriendje ineens niet meer de voetbalkantine in mag? Of als je vader en je broer worden opgepakt, omdat ze samen in het verzet zitten? Hoe verschrikkelijk is het als je zusje overlijdt door een toevallig afgeschoten granaat? Maar ook: hoe leuk is het als er niemand is die op je let en dat je met overgebleven munitie zelf bommetjes kan maken?

In drie korte afleveringen neemt Jos Bouten de kijker mee naar zijn ervaringen uit de Tweede Wereldoorlog. De jonge Jos vertelt het verhaal verder alsof het nu is. Door het in het heden te plaatsen, krijgt het verhaal van Jos een andere lading. Zo kun je je beter verplaatsen in de situatie van toen. Jantien de Jong, oud-geschiedenisdocente, presenteert de serie en zet het verhaal van Jos in het juiste historische perspectief.

Bij de serie over de oude en jonge Jos hoort lesmateriaal voor scholen. Aan de hand hiervan kunnen allerlei thema’s in de klas aan de orde komen, zoals leven in oorlogstijd, verzet en geweld. In september wordt de serie op meerdere scholen in de regio vertoond en besproken.

Hoe zou het zijn als je vriendje ineens niet meer de voetbalkantine in mag?

Scene uit de jeugdserie over de jonge Jos Bouten. Foto: still uit de documentaire over Jos Bouten.

In oktober 1944 moest de bevolking van Kekerdom vluchten voor het oorlogsgeweld. Veel bewoners kwamen toen terecht in de Achterhoek en het Groningse Marum. In 2019, 75 jaar na dato, werd dat uitgebreid herdacht. Toen stonden met name de Kekerdommers die de oorlog aan den lijve hadden ervaren in de belangstelling. In 2024 viert Kekerdom de hedendaagse vrijheid met de kinderen en kleinkinderen van de oorlogsgeneraties en nieuwe Nederlanders, die door een huidige oorlog uit hun geboorteland zijn verdreven. Van samen herdenken naar samen vieren.

Kekerdom viert 80 jaar vrijheid op zondag 27 oktober. De projectgroep ‘Kekerdom in bange dagen’ heeft inwoners van de plaatsen waar de evacués destijds onderdak vonden, hiervoor uitgenodigd. Onder hen schoolkinderen en nieuwe Nederlanders. Het programma omvat onder meer een gezamenlijk vrijheidsmaal en een gekostumeerde voetbalwedstrijd, zoals die destijds ook bij de bevrijding gespeeld werd.

Voor meer informatie zie: 

Leren over de oorlog door jeugdserie over Jos uit Ooij

Op de militaire begraaf­plaats Jonkerbos in Nijmegen liggen 1652 militairen begraven, voornamelijk Britten. In de herdenkingsweek van 

 komen er bij ruim 1.000 graven portretten te staan. Het is voor het eerst dat dit op Jonkerbos gebeurt: Faces to Jonkerbos, een eerbetoon aan de gevallenen.

Het fotoproject Faces to Jonkerbos (Gezichten van Jonkerbos) is een initiatief van de werkgroep Lichtjes Jonkerbos. Die zorgt er sinds enige jaren voor dat er op kerstavond kaarsjes branden bij de graven. Op het ereveld liggen naast 1389 Britten ook militairen begraven uit Canada, Australië, Nieuw-Zeeland, Polen, België, Rusland en Nederland. Zij sneuvelden op Nederlands grondgebied tussen 3 september 1939 en 5 mei 1945. Ruim 400 van hen kwamen om rond de periode van Market Garden en de bevrijding van Nijmegen, in het najaar van 1944.

Op donderdag 19 september is er van 10.00 tot 11.00 uur een offi­ciële herdenking, onder leiding van burgemeester Bruls van Nijmegen. Dit gebeurt in aanwezigheid van vertegenwoordigers uit het Verenigd Koninkrijk en andere landen die bij de bevrijding van Nijmegen betrokken waren.

Op het ereveld Jonkerbos staan twee grafzerken met een verkeerde datum van overlijden. Op de stenen van Albert Shaw en William Berry wordt als sterfdatum 21 september 1944 aangegeven. Shaw was toen 23 jaar oud, Berry 30.

Het staat echter vast dat zij op 19 september 1944 omkwamen. Shaw en Berry bemanden het pantservoertuig, waarin ze die dag samen met de Nijmeegse verzetsman Jan van Hoof het centrum van Nijmegen verkenden. Bij de Hezelpoort werd hun voertuig in brand geschoten. Shaw en Berry kwamen om in het vuur, Jan van Hoof werd door Duitse militairen als ‘partizaan’ geëxecuteerd. Ook hij kreeg eerder een verkeerde sterfdatum op zijn grafsteen, maar dat is inmiddels hersteld.

Richard Hendriks van de werkgroep Lichtjes Jonkerbos heeft de fout aangekaart bij de Commonwealth War Graves Commission. Die beheert wereldwijd meer dan 2500 begraafplaatsen, waaronder Jonkerbos. Hendriks: “In de chaos van een oorlog worden zulke fouten gemaakt. Dat zal niet alleen hier gebeurd zijn. Het kan jaren duren voor deze hersteld zijn, maar we zullen er wel voor blijven ijveren. De gesneuvelden verdienen dat.”

Richard Hendriks bij het graf van William Berry. Foto: Eveline van Elk.

Faces to Jonkerbos

Bart Janssen, Gerold en Nancy Wanders (v.l.n.r.) met de Nyma-plaquette. Foto: Eveline van Elk

Hun opa Wim Janssen werkte bij de Kunstzijdefabriek Nyma aan de Waal bij Nijmegen. Op 17 september 1944 werd hij door een Amerikaanse bom gedood. Na de bevrijding liet de fabriek in de hal een plaquette plaatsen met de namen van de achttien werknemers die in de oorlog waren omgekomen. Op initiatief van zijn kleinkinderen Gerold en Nancy keert de plaquette op zaterdag 21 september terug in de omgeving waar deze ooit hing.

“Het gaat niet alleen om onze opa. In een oorlog komen onschuldige mensen om het leven. De gevolgen daarvan zijn enorm, voor de mensen om hen heen, soms generaties lang. Een oorlog is nooit voorbij. Daar willen we aandacht voor. Dat is onze drijfveer”, zegt Gerold Wanders (57), die samen met zijn zus Nancy (53) de zoektocht van hun moeder naar de plaquette van de Nyma voortzette en het initiatief nam tot de herplaatsing.

Terug naar 17 september 1944. Opa Wim Janssen is machinist van de spinnerijmachines bij de Nyma Kunstzijdefabriek, pal naast de plek waar nu stadsbrug De Oversteek ligt. Hij helpt collega’s op weg naar de schuilkelder als Amerikaanse vliegtuigen bommen afwerpen op de fabriek. Daar worden Duitse stellingen vermoed. Wim Janssen en een collega zijn op slag dood.

Wim Janssen is dan 41 jaar oud, getrouwd met Anna Pauwels en vader van zes kinderen, van wie de oudste is overleden. Anna is zwanger van haar zevende kind. Zij maakt het angstige moment van de luchtaanval met haar kinderen door in een schuilkelder aan de Waterstraat. Ze overleven de oorlog.

In Nijmegen is voor het vader­loze gezin gebrek aan alles: eten, drinken, veiligheid. Dochter Elly, anderhalf jaar oud, wordt ondergebracht bij een zus van Anna en haar gezin op een boerderij in Weurt. Die brengen haar groot. Elly heeft wel altijd contact gehouden met haar eigen familie, vooral met haar moeder.

Hoewel ze de dood van haar vader niet bewust heeft meegemaakt – ze was pas anderhalf jaar – tekenen de traumatische gebeurtenissen in haar jeugd Elly voor de rest van haar leven. Ze kan fel en direct zijn, houdt niet van onrecht. Dat laat ze merken in haar directe omgeving en in haar werk in de gezondheidszorg.

Zo rond haar 60ste, als het einde van haar loopbaan nadert, gaat Elly steeds meer op zoek naar de sporen van haar vader die ze nooit heeft gekend. Ze praat er thuis in haar eigen gezin veel over en bezoekt de algemene begraafplaats aan de Graafseweg, waar vader Wim Janssen in een massagraf begraven ligt. Haar kinderen Gerold en Nancy gaan regelmatig mee. Ze leggen bloemen op de plek waar hun opa ongeveer begraven moet liggen.

Met haar zoektocht komt Elly steeds dichter bij haar vader. Wie hij was, bij zijn werk op de kunstzijdefabriek. Zo komt de koperen plaquette in beeld, die kort na de oorlog werd aangebracht in de hal van de Nyma, met de 18 namen van werknemers die tijdens de Tweede Wereldoorlog het leven lieten. Onder wie die van W.G. (Wim) Janssen.

De plaquette zelf weet ze niet meer te achterhalen, ze sterft in 2018, 75 jaar oud.

De koperen plaat blijkt in de jaren ’90 door de gemeente veiliggesteld, toen het hoofdgebouw van de Nyma gesloopt werd. Dankzij Gerold en Nancy krijgt de plaquette binnenkort een plek in de Makersplaats, vlak bij de oorspronkelijke plek.

Gerold Wanders: “Het is een eerbetoon aan de mensen die toen het slachtoffer werden van oorlogs­geweld. Maar ook een uitnodiging om stil te staan bij de oorlogen nu. In Nederland vinden we dat vluchtelingen uit oorlogsgebieden hier maar snel ‘gewoon’ moeten meedoen, maar we vergeten dat deze mensen vaak een ‘rugzakje’ met zich dragen in de vorm van oorlogstrauma’s, net als de mensen hier toen.”

De Nyma-plaquette wordt op 21 september om 11.00 uur teruggeplaatst in de omgeving waar ze vroeger hing. Naast Gerold en Nancy Wanders zijn ook nabestaanden aanwezig van andere Nyma-werknemers die slachtoffer werden van de Tweede Wereldoorlog. Ze zijn opgespoord met hulp van Bart Janssen, die decennialang studie deed naar de Nijmeegse oorlogsdoden en daarover boeken publiceerde.

De plaquette bevat de namen van 18 werknemers van de Nyma Kunst­zijdefabriek, die tijdens de jaren 1940-1945 het leven lieten, 17 mannen en 1 vrouw. Daaronder ook H.J. Bierman, portier van de Nyma, die net als Wim Janssen, de opa van Gerold en Nancy, omkwam tijdens het Amerikaanse bombardement op 17 september 1944. Een aantal werknemers vond de dood bij het Amerikaanse bombardement op Nijmegen van 22 februari 1944. Anderen stierven tussen september 1944 en april 1945, de tijd dat Nijmegen frontstad was, door granaten of oorlogsgeweld.


Herplaatsen plaquette Nyma meer dan herinnering aan 18 doden

Siem van der Kolk in gesprek met mevrouw Langeveld. Foto: Eveline van Elk

Met zijn aantekeningenboek onder de arm loopt de 17-jarige Siem van der Kolk door Groesbeek. Regelmatig gaat hij op bezoek bij ouderen die een bijzonder oorlogsverhaal hebben. Hij schrijft druk mee en hoopt de verhalen later te kunnen delen met zijn leeftijdgenoten, want hij vindt het belangrijk dat ook de jeugd deze verhalen te horen krijgt.

Vandaag staat een bezoek bij de 98-jarige mevrouw Langeveld op het programma. Zij was 14 jaar toen op 17 september 1944 operatie Market Garden begon. “We zaten in de kerk toen rond half elf de eerste bommenwerpers kwamen. Dat duurde wel tot half twee. Onderweg naar huis werd mijn vader geraakt en kreeg een scherf van een splinterbom in zijn hand. Ik kreeg zelf een stuk scherf langs mijn hoofd maar werd wonderwel niet geraakt. De bommenwerpers kwamen elke keer met zes tegelijk over, toen waren we toch echt wel bang hoor.”

Thuis gekomen ging het gezin gelijk in de huiskelder. Er was geen grote schuilkelder maar een kleine huiskelder waar ze in konden schuilen. “Ach het was zo krap! De buren kwamen ook, dus we zaten daar met achttien mensen op een hoopje. Je kon niet liggen en zitten dus je moest staan. Tien dagen zaten we in deze kelder.”

Siem kan zich daar geen voorstelling bij maken. “Ik zie dat niet voor me, ik kan dat denk ik helemaal niet volhouden.” Mevrouw Langeveld vertelt dat je wel moest. Je had geen keuze. Na tien dagen kwamen de Amerikanen hen vertellen dat ze om 10.00 uur ’s ochtends geëvacueerd zouden worden. “Als we niet mee gingen dan moesten we zelf maar kijken wat we gingen doen. Dus om 10.00 uur stonden we klaar. Er lagen allemaal mijnen op de weg. Ik had nog een fiets en ik weet nog dat ik kriskras tussen de mijnen door fietste.”

De interesse van Siem in de Tweede Wereldoorlog en Market Garden komt door zijn grootvader. “Mijn grootvader was noodburgemeester van Beek Ubbergen. Hij heeft de Amerikanen en Engelsen binnengehaald.”

“Ik raakte met ouderen in gesprek en ben verhalen gaan verzamelen. Ik wil zo graag laten zien dat er ook jongeren geïnteresseerd zijn in hun oorlogsverhaal. En het is zo belangrijk om de verhalen van de gewone burger te bewaren. Die staan niet in de geschiedenisboeken. Door met hen in gesprek te gaan besef je wat ze allemaal meegemaakt hebben. Wat voor geweld ze is aangedaan. Bij mevrouw Langeveld zaten de Amerikanen aan de ene kant van het huis en de Duitsers aan de overkant van de weg. Die zijn samen in gevecht en voor hen maakt het niets uit dat daar burgers tussen zitten. Dat vind ik echt heel heftig om te horen.”

Voor mevrouw Langeveld is het soms lastig om het erover te hebben. “Het is aan de ene kant moeilijk en aan de andere kant fijn om je verhaal te kunnen vertellen. Je hebt het altijd bij je, je ziet nog zo voor je wat er allemaal gebeurd is. Ik vind het wel bijzonder dat Siem interesse heeft in mijn verhaal. Dat hij oprecht luistert en dat mijn verhaal hopelijk doorverteld wordt.”

Siem van der Kolk staat centraal in één van de uitzendingen van Omroep Gelderland in de herdenkingsweek van Market Garden.

Omroep Gelderland zendt ter gelegenheid van 80 jaar Market Garden in de week van 16 september een reeks programma’s uit. Het gaat om reportages over veteranen, burgers en mensen die hun verhalen blijven doorvertellen. De reportage met de 17-jarige Siem van der Kolk maakt deel uit van de reeks.

Het programma ‘80-jaar Market Garden’ is van 16 t/m 20 september dagelijks om 17.20 uur te zien bij Omroep Gelderland. Daarna wordt het elk uur herhaald. In het weekend van 20 t/m 22 september zijn er bij Omroep Gelderland liveregistraties van de verschillende herdenkingen in Gelderland.

Voor meer informatie: 

Siem (17) vertelt oorlogsverhalen door

Juul Lelieveld en Marrit Boogaars in gesprek met scholieren bij het Vrijheidsmuseum. Foto: Fleur Janssen Fotografie


Patsboem! maakt educatief magazine over het laatste oorlogsjaar
Deze maand verschijnt een speciaal magazine gericht op kinderen in groep 7/8 en de brugklas over het laatste oorlogsjaar in Nijmegen en omgeving. Wat maakten kinderen en hun families in deze regio destijds mee? En wat weten kinderen van nu eigenlijk van oorlog en vrijheid?

In het magazine wordt niet alleen aandacht besteed aan het Rijk van Nijmegen, maar ook aan de Duitse grensregio zoals Kranenburg en Kleve. “Eigenlijk maakten mensen daar hetzelfde mee. Ze zaten ook in schuilkelders, waren bang voor bommen en geweld, hadden te maken met schaarste en honger”, vertellen Juul Lelieveld en Marrit Boogaars. Ze werken bij Patsboem! educatief, waar ze lesmateriaal voor kinderen ontwikkelen. Al eerder maakten ze boeken, lesmateriaal, websites en audiotours over de Tweede Wereldoorlog voor kinderen en jongeren.

Op het kantoor van Juul en Marrit liggen stapels boeken op tafel, vol met verhalen en feiten over de Tweede Wereldoorlog. “We hebben geschiedenis gestudeerd, dus met kennis over de oorlog zit het bij ons wel goed. Maar tijdens het maken van dit magazine hebben we zelf nog veel bijgeleerd, omdat we op zoek zijn gegaan naar persoonlijke verhalen uit deze omgeving”, vertelt Juul. En dan fiets je bijvoorbeeld ineens door een straat waar Joodse gezinnen uit hun huizen zijn gehaald tijdens de razzia’s in de stad. Of je ziet plekken die verwoest zijn tijdens de oorlog en daarna opnieuw zijn opgebouwd.
Nijmegen werd weliswaar bevrijd in september 1944, maar daarna volgde nog een lange, spannende periode waarin gezinnen vaak in schuilkelders moesten verblijven omdat het te gevaarlijk was buiten. Er vielen bommen, er werd hevig gevochten. Er zijn heel wat dagboekfragmenten en interviews die als bron kunnen dienen. Die persoonlijke verhalen worden door Patsboem! gebruikt om de verhalen in het magazine levendiger te maken.

Juul en Marrit spraken met kinderen uit groep 7 en 8 en de brugklas in Nederland én in Duitsland. “In de grensregio is veel gebeurd. Het viel ons op dat de kinderen die hier wonen, daar vaak best veel over weten te vertellen. Bijvoorbeeld dat er bommen zijn gevallen in de buurt van hun huis en dat er mensen geëvacueerd moesten worden. Je kunt goede gesprekken met ze voeren over wat de oorlog betekende. En nu nog betekent voor mensen in Oekraïne of Gaza. Ze zien de beelden op het Jeugdjournaal en weten wat er speelt. Ze horen de verhalen van mensen die weg moesten vanwege de oorlog, huisdieren achter moesten laten en van wie de huizen zijn verwoest.”

In het magazine gaat Patsboem! moeilijke onderwerpen zoals verlies door oorlog of genocide niet uit de weg. Marrit: “Moeilijke onderwerpen kun je zeker bespreken met kinderen. We willen bereiken dat kinderen goed nadenken over de impact van oorlog.” “En dat ze zich rea­liseren hoe belangrijk het is dat de rechtsstaat en democratie goed functioneren”, aldus Juul.

Ook vrijheid is een belangrijk thema. “Vrijheid gaat niet over hoe laat je naar bed mag, maar of je je veilig voelt als je gaat slapen”, zegt Juul. “Kinderen hebben daar zeker een beeld bij. Tijdens de coronaperiode hebben ze zelf ervaren hoe het is als je niet naar buiten mag en de scholen dicht zijn. Het thema vrijheid houdt kinderen bezig. Wat zij vertellen, gebruiken wij weer in het magazine.”

Het magazine wordt begin september op alle scholen in de regio verspreid en kan het hele jaar worden gebruikt als lesmateriaal in de klas.




VERHALEN OPERATIE MARKET GARDEN

Laten we de vrijheid koesteren

Verdieping