Zullen wij het ooit leren?

Foto: Detail uit het werk van Anselm Kiefer (Stedelijk Museum Amsterdam).

Kennis over WO2 belangrijk, ook voor nieuwe generaties

‘Wann wird man je verstehen?’ Zal men het ooit leren? Een kernzin uit het anti-oorlogslied ‘Sag’ mir wo die Blumen sind’. Een lied dat grote bekendheid kreeg door de vertolking van Marlene Dietrich. Het is onder de titel ‘Where have all the flowers gone’ in 1955 geschreven door de Amerikaanse folk singer-songwriter Pete Seeger. Voor de Duitse schilder Anselm Kiefer was het vorig jaar de inspiratie voor het maken van een gigantisch schilderij dat nu in Amsterdam te zien is bij een gelijknamige tentoonstelling. Kiefer is geboren in het Zuid-Duitse Donaueschingen, twee maanden voor het einde van de Tweede Wereldoorlog in Europa. In zijn werken houdt hij zich intensief bezig met het verwerken van die oorlog en in het bijzonder met de duistere rol van Duitsland in die oorlog. Hij hoopt dat zijn land ervan geleerd heeft. Meer dan ooit is zijn werk actueel.

Einde aan de Pax Americana?

Tachtig jaar na de Tweede Wereldoorlog blijkt de oorlog nog steeds een grote schaduw te werpen op ons bestaan. De oorlogen in Oekraïne en in Gaza vinden hun wortels in de bloedige strijd van het Rode Leger tegen de nazi’s en in de gruwelen van de Holocaust. Kennis hiervan is essentieel voor het begrijpen van het heden. Organisaties als de Verenigde Naties, de NAVO en de Europese Unie komen voort uit de wens om een nieuwe catastrofale oorlog te voorkomen en de vrede te bewaren. De Universele Verklaring van de Rechten van de Mens en het Internationaal Gerechtshof moeten sinds 1945 de grondslagen voor de internationale rechtsorde waarborgen.

Maar de Pax Americana, die onder garantie van de Verenigde Staten zorgde voor een langdurige vrede in de westerse wereld en onder druk van datzelfde land een belangrijke stimulans vormde voor de naoorlogse dekolonisatie, lijkt nu niet meer vanzelfsprekend. Kennis over het grootste internationale conflict uit de wereldgeschiedenis is daarom juist nu van grote betekenis. Het is essentieel voor onze bestaansverheldering. Hoe willen we dat onze wereld er uitziet? Welke normen en waarden vinden wij belangrijk? Welk belang hechten we aan vrede en vrijheid? En hoe definiëren wij die vrijheid? De beantwoording van deze grote vragen kunnen niet zonder de kennis over de Tweede Wereldoorlog.

Het wordt al jaren gezegd: met het verdwijnen van de laatste ooggetuigen wordt herinnering aan de Tweede Wereldoorlog geschiedenis. Deze geschiedenis blijkt allerminst een voltooid verleden tijd. Het is een verleden dat zijn sporen heeft nagelaten in de volgende generaties en komt zowel in politiek als in cultuur tot uitdrukking. Ook na het overlijden van de laatste getuige. Daarnaast zijn er het landschap en de plaatsen waar de oorlog zich afspeelde. Zij zijn de blijvende getuigen en herinneringsplaatsen, maar hebben mensen nodig om hun verhaal te vertellen.

Oorlog en vrijheid in de regio

De stad en het Rijk van Nijmegen hebben talrijke plaatsen waar deze verhalen verteld kunnen en moeten worden. In het laatste oorlogsjaar heeft deze regio de oorlog diepgaand meegemaakt. Hierbij was de landsgrens met Duitsland verworden tot een frontlijn waarbij het Kleverland een spiegel was van het oorlogsleed in Nederland. Niet alleen Nijmegen en dorpen als Groesbeek en Leuth zijn zwaar getroffen door het strijdgeweld, steden als Kleve, Kranenburg, Goch en over de Rijn Emmerich en Wesel zijn voor driekwart of meer weggebombardeerd of weggeschoten. Aan weerszijden van de grens zijn in deze regio meer dan twintigduizend burgers en Amerikaanse, Duitse, Canadese en Britse militairen omgekomen en begraven. Tienduizenden burgers - Nederlanders, maar ook Duitsers - moesten hun huizen verlaten en vluchten voor het oorlogsgeweld, terwijl anderen noodgedwongen een half jaar leefden in schuilkelders.

In het Vrijheidsmuseum in Groesbeek wordt deze geschiedenis van oorlog en vrijheid aan beide zijden van de grens belicht. Het verhaal over de uitholling van de democratie, het verdwijnen van de rechtsstaat en de vestiging van een totalitair onderdrukkingsregime en over de strijd hiertegen - voor het herstel en behoud van vrijheid – vinden hun paralellen in de actualiteit.

Niet alleen in het museum en het infocentrum is deze geschiedenis
te zien en te beleven. Het landschap met zijn steden en dorpen in het Rijk van Nijmegen en het Kleverland zijn beladen met de verhalen van tachtig jaar geleden: over het verdwijnen van vrijheid, de vervolging van Joden, de verwoesting van steden, vluchtelingen en tot arbeidsslaven gemaakte Nederlanders. Er zijn ook verhalen die vergeten dreigen te worden, zoals dat over Russische en Oekraïense krijgsgevangenen in Kleve, of dat van de dorpen Nierswalde en Reichswalde nabij Kleve, ontstaan als nederzettingen van Heimatvertriebene uit het voormalige oostelijke deel van Duitsland. Het is van belang deze verhalen te vertellen en het van oorlog beladen landschap een stem te geven.

Waar zijn de bloemen gebleven?

Anselm Kiefer maakt reusachtige schilderijen van landschappen die vol zijn van symboliek, van de zwaarte van het Duitse oorlogsverleden. Het zijn Mahnmalen, vermaningstekens, die ons waarschuwen. Wij moeten luisteren naar dit verleden. Dictatuur en democratie. Onderdrukking en verzet. Dwang en vrijheid. Oorlog en vrede. Verwoesting en wederopbouw.

Het zijn steeds begrippenparen waarbij tegenover het kwaad een boodschap van hoop staat. Toch dienen wij te beseffen dat we voor een werkelijk goed begrip niet in zwart-wit moeten denken. Dictatuur en onderdrukking zijn er niet van de ene dag op de ander, het is een sluipend kwaad waarbij stapje voor stapje de rechtsstaat wordt afgebroken. Ook in de keuzes en overwegingen die mensen maken zijn er veel meer schakeringen dan alleen goed of fout.

In een wereld waarin democratie, vrede en vrijheid steeds minder vanzelfsprekend lijken te zijn, is het nodig om vooral ook de jongere generaties te doordringen van de gevolgen die het verwaarlozen en het minachten van deze kernwaarden in het verleden hebben gehad. Zullen wij het ooit leren? Wellicht niet, maar het herdenken helpt om niet te vergeten, zoals de bloemen, de klaprozen op de slagvelden van de Vlaanderen ons herinneren aan de duizenden soldaten die daar sneuvelden. Wann wird man je verstehen?

De auteur van dit artikel, Joost Rosendaal, is bijzonder hoogleraar geschiedenis van oorlog en vrijheid in het Nederlands-Duits grensgebied vanwege het Vrijheidsmuseum aan de Radboud Universiteit, Nijmegen.